Το πρόβλημα της θεοδικίας στον Καζαντζάκη

Ο Θεός… δεν ανακατεύεται στις δουλειές μας·
μυαλό μας έδωκε, λευτεριά μας έδωκε,
πλένει, ξεπλένει τα χέρια του.
Ν. ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ
ΟΙ ΑΔΕΛΦΟΦΑΔΕΣ

 

«Τρόμαξα. Σόδομα και Γόμορρα μου φαίνεται κάποτε κι ο κόσμος ο σημερινός, λίγη ώρα προτού διαβεί απάνω του ο Θεός… Η καρδιά μου σφίχτηκε· κάποια παντοδύναμη πατούσα θα πατήσει μια μέρα και τα δικά μας τα Σόδομα και Γόμορρα, κι ο κόσμος ετούτος που γελάει, γλεντάει και ξεχνάει το Θεό θα γίνει κι αυτός Νεκρή Θάλασσα… Σαν δυο πόρνες ήταν ξαπλωμένες στην ακροποταμιά τα Σόδομα και Γόμορρα και φιλιούνταν· έσμιγαν άντρες με άντρες, γυναίκες με γυναίκες, άντρες με φοράδες, γυναίκες με ταύρους. Έφαγαν, παράφαγαν από το Δέντρο της Ζωής· έφαγαν, παράφαγαν από το Δέντρο της Γνώσης· έσπασαν τ’ άγια τους αγάλματα κι είδαν: ξύλα και πέτρες· έσπασαν τις ιδέες κι είδαν: γεμάτες αέρα. Ζύγωσαν από πολύ κοντά το Θεό κι είπαν:

«Είναι ο Θεός αυτός ο γιος του Φόβου, δεν είναι ο πατέρας του Φόβου», και ξεφοβήθηκαν. Έγραψαν με χοντρά κίτρινα γράμματα απάνω από τις τέσσερις καστρόπορτες της πολιτείας: ΕΔΩ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΘΕΟΣ.

Τι θα πει δεν υπάρχει Θεός; Δεν υπάρχει χαλινάρι στα ένστιχτά μας, δεν υπάρχει αμοιβή για το καλό και τιμωρία για το κακό, δεν υπάρχει αρετή, ντροπή και δικαιοσύνη· είμαστε γαυριασμένοι λύκοι και λύκαινες.

Θύμωσε ο Θεός, φώναξε τον Αβραάμ:

- Αβραάμ, πάρε τα πρόβατα, τις καμήλες, τα σκυλιά, τους δούλους, τις δούλες, τη γυναίκα σου, το γιο σου και φεύγα! Φεύγα, πήρα απόφαση.

- Πήρα απόφαση, Κύριε, στο στόμα σου θα πει: Θα σκοτώσω!

- Παραχάρηκαν οι καρδιές τους, παραθράσεψε το μυαλό τους, παραφούσκωσαν οι κοιλιές τους, δεν τους βαστώ πια! Χτίζουν σπίτια με πέτρες και σίδερα σα να ‘ναι αθάνατοι…

- Όλοι, Κύριε;

- Όλοι· δεν είμαι παντοδύναμος;

- Όχι, δεν είσαι παντοδύναμος, Κύριε, γιατί είσαι δίκαιος· δεν μπορείς εσύ να κάνεις το άδικο, μήτε το άτιμο, μήτε το παράλογο.

- Τι ‘ναι δίκαιο κι άδικο, τι ‘ναι τίμιο κι άτιμο, λογικό και παράλογο, τι μπορείτε να ξέρετε εσείς, σκουλήκια καμωμένα από χώμα, θρεμμένα με χώμα, που ξαναγίνεστε χώμα; Άβυσσος η βουλή μου· αν μπορούσατε να την αντικρίσετε, θα σας έπιανε τρόμος.

- Κύριε, έλεος! Δεν είσαι μονάχα δίκαιος, είσαι και καλός. Αλίμονο αν ήσουν μονάχα παντοδύναμος· αλίμονο αν ήσουν μονάχα δίκαιος· ο κόσμος θα χάνουνταν. Μα είσαι και καλός, Κύριε, και γι’ αυτό ο κόσμος μπορεί και στέκεται ακόμα στον αέρα».

Παρέθεσα ολόκληρο αυτό το απόσπασμα από το ‘Αναφορά στον Γκρέκο’⁽¹⁾, για να σχολιάσω σύντομα – γιατί θα μπορούσε κανείς επ’ αυτού να κάνει ολόκληρο μελέτημα ή διατριβή –, το πώς ο Καζαντζάκης συλλαμβάνει εύστοχα το μεγάλο πρόβλημα της θεοδικίας που ταλαιπωρεί διάνοιες και διάνοιες ανά τους αιώνες. Δηλαδή, το πρόβλημα, του πώς συμβιβάζεται η παντοδυναμία και η σοφία και η αγαθοσύνη του Θεού, με την ύπαρξη του κακού, της φαυλότητας και της αδικίας στον κόσμο. Ο Επίκουρος είχε θέσει το πρόβλημα ως εξής: Για να υπάρχει το κακό στον κόσμο, σημαίνει ότι ο Θεός, ή δεν έχει τη δύναμη, ή δεν θέλει, ή δεν ξέρει να πατάξει το κακό. Αφού δεν το κάνει και το κακό συνεχίζει να υπάρχει, άρα δεν υπάρχει Θεός που να αναμειγνύεται με τον άνθρωπο. Το ερώτημα του, το επανέλαβε και το επαναδιατύπωσε ο φιλόσοφος Ντέιβιντ Χιουμ (1711-1776), και άλλοι σκεπτικιστές. Αυτοί βρίσκουν ασυμβίβαστη την ύπαρξη του κακού με την ύπαρξη ενός Θεού παντοδύναμου, πάνσοφου και αγαθού. Το πρόβλημα είχε διατυπωθεί παλαιόθεν και στα λατινικά: “Si Deus est, unde malum?” (Εάν υπάρχει Θεός, πόθεν το κακό;).

Ο Καζαντζάκης παρόλο που δεν ήταν πιστός Ορθόδοξος χριστιανός, παρόλο που στα έργα του χλευάζει την θρησκοληψία και είναι αντικληρικαλιστής⁽²⁾, καταπιάνεται με το θέμα της θεοδικίας ξεκινώντας από ένα γνωστό βιβλικό επεισόδιο.

Αναφέρεται στα βιβλικά ‘Σόδομα και Γόμορρα’, τις φαυλίστριες και ακόλαστες πόλεις κοντά στη Νεκρά Θάλασσα που, κατά θεία βούληση, καταστράφηκαν και εξαφανίστηκαν από τον χάρτη της γης. Περιγράφει με τη φαντασία του στηριζόμενος προφανώς σε περιγραφές του Ηροδότου και άλλ. αρχαίων συγγραφέων, για το πώς ζούσαν οι ειδωλολάτρες, φαυλόβιοι, σαρκολάτρες. Οι άνθρωποι εκεί επιδίδονταν σε πορνεία και ομοφυλοφιλία, σε κτηνοβασίες, ακόρεστες πολυφαγίες... Και αφού παράφαγαν από το Δέντρο της Γνώσης, συνέτριψαν όλα τα είδωλά τους, και τελικά απέρριψαν τον Θεό ως «γιο του φόβου». Κατέληξαν ότι δεν υπάρχει Θεός, και άρα, τίποτα που να τους εμποδίζει σε οτιδήποτε. Γι’ αυτό και γράψαν πάνω στις καστρόπορτες: ΕΔΩ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΘΕΟΣ. Όπερ σημαίνει, κάνουμε ό,τι θέλουμε στη ζωή, χωρίς φόβο κάποιας τιμωρίας ή ελπίδα αμοιβής στο μέλλον από κάποιον άλλο. Εδώ, λοιπόν, υπάρχει η απόλυτη ανθρώπινη ανεξαρτησία και αυθαιρεσία και ασυδοσία. Και η ύβρις.

Ο Καζαντζάκης σκοπίμως παραλείπει τον διάλογο του αγγέλου του Θεού με τον Αβραάμ, ο οποίος ζητά να μην καταστραφούν οι αμαρτωλές πόλεις αν βρίσκονταν εκεί, έστω 10 δίκαιοι. Ο Θεός απαντά δια του αγγέλου του ότι δεν υπάρχουν ούτε 10, και γι’ αυτό οι πόλεις θα καταστραφούν αφού «Η κατακραυγή για την ανομία και αμαρτία των πόλεων είναι πολύ μεγάλη». Οι μόνοι που διασώζονται λόγω φιλευσπλαχνίας του Θεού είναι ο δίκαιος Λωτ και η οικογένειά του κατά τη Βίβλο. Αλλά, ο Καζαντζάκης, ως λογοτέχνης – μυθοπλάστης, θέλει έναν Λωτ διαφορετικό. Έναν Λωτ, όπως τον περιγράφει στην τραγωδία του «Σόδομα και Γόμορρα» (1948) και όπως τον αναφέρει στον πυρήνα της σύλληψής της ιδέας του, εδώ, στο ίδιο απόσπασμα, λίγο παρακάτω. Ο Καζαντζάκης θέλει έναν Λωτ αντάρτη, που δεν υπακούει στον Θεό να φύγει, να σωθεί, αλλά να μείνει εκεί με ελεύθερη βούληση, για να καταστραφεί από έναν Θεό, που είναι μόνο παντοδύναμος, όχι και δίκαιος και καλός. Έτσι τον θέλει, μυθοπλαστικά, στην εν λόγω τραγωδία αυθαιρετώντας, «βιάζοντας λίγο την παράδοση την γριά μέγαιρα» καθ’ ομολογίαν του⁽³⁾.

 

Ας επιστρέψουμε όμως, στο διάλογο του Θεού με τον Αβραάμ που εκτυλίσσεται και κορυφώνεται με την έκκληση του τελευταίου, όχι στη δύναμη του Θεού που ο ίδιος ο Θεός τονίζει, αλλά σε άλλες ιδιότητές του οι οποίες περιστέλλουν και ελέγχουν κατά κάποιο τρόπο την παντοδυναμία του. ‘Τι ξέρετε εσείς από δίκαιο και άδικο, λογικό και παράλογο’, ερωτά ο Θεός. Εδώ, ισχύει προφανώς, αυτό που έλεγε ο Γκαίτε: «Ο νους του ανθρώπου και ο νους της θεότητας είναι δύο πράγματα τελείως διαφορετικά». Κλειδί στο θέμα της θεοδικίας είναι η απάντηση που βάζει ο Καζαντζάκης στο στόμα του Αβραάμ. Ο βιβλικός Αβραάμ ερωτά: «Ο κρίνων πάσαν την γην δεν θα κάνει (ορθή) κρίση; Είναι αδιανόητο για σένα να θανατώσεις τον δίκαιο μαζί με τον πονηρό» (Γεν. 18:25). Και ο Αβραάμ του Καζαντζάκη λέει στο Θεό: «Όχι, δεν είσαι Παντοδύναμος Κύριε, γιατί είσαι δίκαιος· δεν μπορείς εσύ να κάνεις το άδικο, μήτε το άτιμο, μήτε το παράλογο». Η απάντηση αυτή είναι μια παραλλαγή της απάντησης του βιβλικού Αβραάμ.

Στην παρατήρηση του Θεού ότι η βουλή του, είναι άβυσσος και δεν μπορεί ο άνθρωπος, το σκουλήκι που έγινε από χώμα, σέρνεται σ’ όλη του τη ζωή στο χώμα, και καταλήγει στο χώμα, να καταλάβει τι είναι δίκαιο και τι άδικο, τι λογικό και τι παράλογο, ο Καζαντζακικός Αβραάμ απαντά: «Δεν είσαι μόνο δίκαιος αλλά και καλός, δεν είσαι μόνο παντοδύναμος και δίκαιος είσαι και καλός».

Εδώ, λοιπόν, δίνει ο Καζαντζάκης με αριστοτεχνικό τρόπο τη λύση στο μεγάλο πρόβλημα. Όπως το λέει σε μια άλλη φράση του παρακάτω: «Η απάντηση έρχεται όταν πάψεις να ρωτάς. Όταν το ρώτημα κατέβει από το φλύαρο μυαλό και πιάσει την καρδιά και τα νεφρά μας» (σελ. 253). Χρειάζεται καταστάλαγμα, λοιπόν.

Ο Θεός σαν παντοδύναμος δύναται να πατάξει το κακό ανά πάσα στιγμή, όπως έκανε παραδειγματικά με τα Σόδομα και τα Γόμορρα που κατέστρεψε με ‘πυρ και θείον’, γιατί η ανομία και η αμαρτία τους έφτασαν στο ζενίθ (Γεν. 18:20). Ωστόσο, συνυπάρχουν αρμονικά κι άλλες ιδιότητες στο πρόσωπό του, όπως η δικαιοσύνη και η καλοσύνη που περιστέλλουν την παντοδυναμία του. Σύμφωνα με την χριστιανική κοσμοβιοθεωρία, θεολογία, και Δογματική, με την παντοδυναμία του ο Θεός, θα μπορούσε ευθύς εξ αρχής να κατέστρεφε και τους πρώτους επαναστάτες: Διάβολο – δαίμονες και πρωτόπλαστους… Προτίμησε όμως μιαν άλλη οδό. Να προβάλλει όχι το προφίλ ενός Θεού δεσπότη - δικτάτορα, αλλά ενός Θεού ελεύθερου από νομοτέλειες και την ειμαρμένη των αρχαίων, έναν Θεό αγαθό, που σέβεται την ελευθερία των πλασμάτων του έστω και των επαναστατών. Διότι, αν τους δημιουργούσε χωρίς το αυτεξούσιο, ή, αν αφαιρούσε εκ των υστέρων την ελευθερία τους, θα τους καθιστούσε άβουλα πιόνια ή ρομπότ. Ο Θεός διακινδύνευσε την ελευθερία των λογικών όντων, δημιουργώντας ακριβώς λογικά, ελεύθερα όντα, με τη δυνατότητα να προσκολληθούν είτε στο αγαθό, είτε στο κακό.

Ιστορικά, αποδείχτηκε ότι οι άνθρωποι γενικά, προτιμούν το κακό, λόγω εσφαλμένης και κακής χρήσης ελευθερίας, λόγω της εύκολης οδού της ελάχιστης αντιστάσεως και της φιληδονίας, και λόγω μιας φυσικής ροπής προς το κακό, λόγω πλάνης, και άλλων παραγόντων (Ας θυμηθούμε τα λόγια του Χριστού επί του σταυρού: Πάτερ άφες αυτοίς· ου γαρ οίδασι τι ποιούσι). Το κακό προϋποθέτει την ελευθερία (Ν. Μπερντιάεφ). Εσχατολογικά, όπως διαφαίνεται από τις βιβλικές υποσχέσεις και αναφορές, τελικά, θα αποδοθεί θεία δικαιοσύνη, διότι, η καλοσύνη και η μακροθυμία του Θεού έχουν όρια, και θα πρυτανεύσει εν καιρώ η δικαιοσύνη στην «Ημέρα της Κρίσεως». Όπου θα υπερνικηθεί το κακό. Θα αποδοθεί εις έκαστον κατά τα έργα αυτού. Αυτή είναι η έννοια της δικαιοσύνης. Κατά την ελληνική φιλοσοφία «Το απονέμειν εκάστω το ιδίον αυτού δίκαιον». (jus suum cuiqve tribuere, έλεγαν οι λατινόφωνοι νομοδιδάσκαλοι). Το ίδιο λέει με το δικό του ωραίο τρόπο γραφής ο Καζαντζάκης: «Σόδομα και Γόμορρα μου φαίνεται κάποτε κι ο κόσμος ο σημερινός… Κάποια παντοδύναμη πατούσα θα πατήσει μια μέρα και στα δικά μας Σόδομα και Γόμορρα και ο κόσμος ετούτος που γελάει, γλεντάει και ξεχνάει το Θεό θα γίνει κι αυτός Νεκρή Θάλασσα».

Έτσι, θα παταχθεί οριστικά το κακό, θα εξαφανιστεί η φαυλότητα, θα εξαφανιστούν οι πρωταίτιοι, δαίμονες και ο διάβολος «ο πλανών την οικουμένην όλην» κατά την Ιωάννεια Αποκάλυψη, αλλά άνθρωποι πιστοί και υπάκουοι θα διαφυλαχτούν για να ζουν σε «νέους ουρανούς και νέα γη». Αυτό διδάσκει ο ‘χριστιανικός, εσχατολογικός θεϊσμός’. Έτσι εξηγείται, το πώς μπορεί να υπάρχει το κακό ως φαινόμενο (φαινομενολογία του κακού), αλλά όχι οντολογικά ως α-λήθεια (οντολογία του αγαθού). Το κακό είναι προσωρινό παράσιτο, και όχι εσχατολογική διαρκής αλήθεια. Αυτή είναι άλλωστε και η πατερική διδασκαλία. Ο Θεός είναι φως και φωτιά ταυτόχρονα.

Ιδού, σε λίγες γραμμές η λύση του περιλάλητου προβλήματος της θεοδικίας. Με λίγες, δυνατές και καθαρές σκέψεις, η θεοδικία, μπορεί να μετατραπεί σε σατανοδικία και ανθρωποδικία. Η ύπαρξη του κακού είναι απόδειξη της ύπαρξης του Θεού. Εάν ο κόσμος ήταν αποκλειστικά αγαθός και ακέραιος, ο Θεός δεν θα ήταν αναγκαίος, γιατί ο κόσμος θα ήταν ήδη θεός. Θεός υπάρχει γιατί υπάρχει ελευθερία, μας λέει και πάλι ο Μπερντιάεφ.

Οι ρόλοι αντιστρέφονται άπαξ δια παντός. Τελεσίδικα, και αμετάκλητα. Και έτσι μπορεί να αποδειχθεί, ότι, ο Θεός πατάσσοντας το κακό με τον τρόπο και στο χρόνο που Αυτός θέλει, ορίζει, και (προ)γνωρίζει, είναι και παντοδύναμος, και πάνσοφος, και αγαθός. Διότι, «τις έγνω νουν Κυρίου ή τις σύμβουλος αυτού εγένετο;»

Στο περίφημο αυτό ερώτημα ο Καζαντζάκης βάζει ένα απαντητικό λιθαράκι. Με τον τρόπο του, βέβαια.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ν. Καζαντζάκη, Αναφορά στον Γκρέκο, σελ. 249-250 κι επ.

2. Πρβλ. Δημήτρης Τσινικόπουλος, Η επίδραση του Δαρβίνου στη σκέψη του Νίκου Καζαντζάκη, περιοδικό δίοδος, τεύχος …… και Οι πνευματικοί πατέρες του Νίκου Καζαντζάκη (εκδ. Φυλάτος 2017).

3. Βλ. Ελένης Καζαντζάκη, Νίκος Καζαντζάκης, Ο Ασυμβίβαστος, 1983, σελ. 555,556. Στο Αναφορά στον Γκρέκο, σελ. 250, λέει ότι πάτησε την Αγία Γραφή κι έπλασε έναν δικό του Λωτ με τον οποίο ταυτίστηκε.