Περιεχόμενα:
The known sources of Kazantzakis
- Homer
- Buddha
- Nietzsche
- Henri Bergson
- Christ
The secret sources of Kazantzakis
- Freud, Darwin and existential writers
- Dostoevsky-Tolstoy
- Missals, Chrurch Fathers, Byzantium and Saint Francis of Assisi
- Theosophy-Freemasonry
What he wanted to achieve with his work
The novelist, poet, essayist, translator, playwright and, primarily, theologizing philosopher Nikos Kazantzakis (1883-1957), is perhaps the most Widely read modern Greek author of recent years in Greece and abroad. At the same time, Kazantzakis, was and continues to be a controversial topic not so much for his literary skill-this has received worldwide recognition and is hardly challenged even by his critics as for the ideas expressed in his works and through the sum of his work It is his philosophical ideas, which he puts in the mouth of his heroes in such a lively, convincing and vivid way, that some find appealing and some repelling.
So far, though, the studies fail to reveal where Kazantzakis draws much of his disparate, often contradictory and provocative ideas. It could certainly be argued that they are purely his own, personal beliefs. And indeed they are. His metaphysical raft is polyphonic. But the roots of his ideas must be sought elsewhere. The material presented in the present essay, aims be informative rather than evaluative. The readers are invited to draw their own conclusions.
Για τον Νίκο Καζαντζάκη, γι' αυτόν τον βαθύ Μύστη ενός κόσμου που δεν θα αποκρυπτογραφηθεί πιθανότατα ποτέ, μα που δεν θα πάψει στιγμή να προκαλεί τη διερεύνηση του εαυτού μας μέσα από τη δική του, έχουν γραφτεί χιλιάδες μελέτες. Τι έχει λοιπόν να προσφέρει στο φετινό Ετος Καζαντζάκη η έρευνα του Δημήτρη Τσινικόπουλου;
Ο Τσινικόπουλος συγκεντρώνει στη μελέτη του το πλήθος δασκάλων ενός τεράστιου συγγραφέα ο οποίος υπήρξε ένα σφουγγάρι δημιουργικής μετουσίωσης, προσφέροντας εν περιλήψει μια περιδιάβαση σε σημαντικούς σταθμούς της ιστορίας των ιδεών. Κωπηλατώντας στην ομίχλη μιας λίμνης τεράστιας που περιελάμβανε ό,τι καλύτερο της Δύσης και της Ανατολής, μεταπλασμένο σε ό,τι βόλευε την κοσμοθεωρία του, μια θεωρία συνεκτική μέσα από τις αντιφάσεις της, ο Καζαντζάκης περιλαμβάνει το Βυζάντιο, την Αναγέννηση και τον Μεσαίωνα μαζί, τον Χριστό και τον Βούδα, τον Μαρξισμό, τη Θεοσοφία και τον Ελευθεροτεκτονισμό, τους μύστες φιλοσόφους και ποιητές Ανατολής και Δύσης.
Και θυμίζει στο τέλος, μέσα από την elan vital του Bergson, πως κάθε δημιούργημα του ανθρώπου είναι μια πράξη που προσπαθεί να ανατρέψει μέσα από τη ζωώδη δύναμη της ζωής και την (πάνω από κάθε σικέ ιεροποίηση θρησκείας, ηθικής ή πολιτικής) «ιερότητά» της τη δοσμένη γεωγραφία του κόσμου, «προκαλώντας» τη φυσική τάξη του «θανάτου» μας. Πως η ζωή και του πιο μικρού πλάσματος, όπως αντιπαλεύει να φυτρώσει στον βράχο γενναιόφρονα την τραγική ύπαρξή του κάνοντας πως δεν γνωρίζει το «τέλος», γίνεται το «χαίνον ρήγμα» μέσα από το οποίο βλέπει ο θεός την άβυσσο, τον συνειδησιακό του καθρέφτη.
Κι αυτό που σκαλίζει με τα νύχια η ζωή όταν μετουσιώνεται σε άνθρωπο, οι λέξεις, δεν περιγράφουν μονάχα τον κόσμο, ούτε απλώς τον κυοφορούν, αλλά και τον ξαναπλάθουν, ξανά και ξανά, ώσπου οι θνησιγενείς ποιητές να αναγνωρίσουν ο ένας τον άλλον δημιουργώντας μέσα από χίλια ποτάμια αυτό που ο Καζαντζάκης έκανε σε όλη του την ζωή: γέφυρες ανάμεσα στους διαφορετικούς πολιτισμούς.
Δεν χρειάστηκε π.χ. παρά μία μετάφραση του Πιραντέλο, όπως θυμίζει ο Ζώρας, για να χρησιμοποιήσει για πρώτη φορά στην ελληνική θεατρική γραμματεία το «θέατρο μέσα στο θέατρο» στο «Ο Οθέλος Ξαναγυρίζει». Αλλους όμως, όπως επισημαίνει ο Τσινικόπουλος, τους έχει μελετήσει και τους έχει ενσωματώσει ακόμη περισσότερο. Μα δεν τους αντιγράφει. Τους μεταπλάθει, τους επιστρέφει, ξαναγεννημένους μέσα από τη γραφή του, στο ποτάμι των ιδεών που κυλά, ζητώντας την πράξη, προς το ανοιχτό πέλαγος και όμως επιστρέφει πάντα.
Εάν π.χ. ο «δάσκαλος» του Ντοστογιέφσκι έγραψε εκείνη την πολυχρησιμοποιημένη αλλά εμβληματική φράση που λέει σαν προσευχή πως «η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο», ο Καζαντζάκης δεν αναζητά την ομορφιά αλλά τον αγώνα. «Το ύφος του είναι μια παθιασμένη κραυγή· και το πάθος διακρίνει τη σκέψη, την έκφραση και την αίσθηση ζωής», όπως σημειώνεται στη μελέτη.
«Κατάντησα γραφιάς και επιστρατεύω τα 24 στρατιωτάκια του αλφάβητου και επιχειρώ την ανέλπιστη δονκιχωτική εκστρατεία, να συλλάβω τον Αόρατο…» Σε μια επιστολή του προς τον Απόστολο Σαχίνη το 1955, όπως σημειώνει ο Δημήτρης Τσινικόπουλος, ο Καζαντζάκης δεν περιγράφει μόνο τη σχέση του με τη γραφή, αλλά και τον διαρκή, σισύφειο αγώνα του ανθρώπου που κονταροχτυπιέται με τα κύματα της συμπαντικής σκέψης τολμώντας ν’ αφήσει το ήσυχο λιμάνι κάθε περίκλειστης αφήγησης, ιδεολογίας ή γης, σηκώνοντας στο βάθος όχι το βάρος αλλά την έλλειψή του, τη βαριά κενότητα του βράχου, γνωρίζοντας την ίδια στιγμή πως είναι αυτό ακριβώς που δίνει την τελεσίδικη ιερότητα στην προσπάθεια. «Πρέπει να φανταστούμε τον Σίσυφο ευτυχισμένο!» δήλωσε ο Καμί, μιλώντας για μια φύση ανθρώπινη που αρνείται να παραδοθεί κι ας είναι τα όνειρά της από ουρανό μα τα φτερά της από χώμα. Κι είναι αυτό, όπως θυμίζει με τους δικούς της τρόπους η μελέτη, που ο Καζαντζάκης ύμνησε σε όλη του τη ζωή.
Αν και διαβάζω πολύ, σε γενικές γραμμές σπάνια πιάνω στα χέρια μου κάτι διαφορετικό από μυθιστορήματα. Αυτό όμως το βιβλίο, αφιερωμένο θα μπορούσε να πει κάποιος στον σπουδαίο Νίκο Καζαντζάκη, που όπως λέει και ο τίτλος του αναφέρεται σε εκείνους που τον επηρέασαν πνευματικά, μου τράβηξε το ενδιαφέρον.
Δε νομίζω ότι υπάρχει άνθρωπος που θα αρνηθεί ότι ο Καζαντζάκης είναι ένας συγγραφέας γνωστός παγκόσμια για το έργο του, πολυμεταφρασμένος και πολυδιαβασμένος. Επίσης, οι περισσότεροι από εμάς έχουμε διαβάσει τουλάχιστον ένα βιβλίο του -προσωπικά θυμάμαι να διαβάζω τον Καπετάν Μιχάλη στο γυμνάσιο και να ενθουσιάζομαι (αν και πιστεύω ότι αν το ξαναδιαβάσω τώρα θα λάβω τελείως διαφορετικά μηνύματα). Έχω πλάσει και μια εικόνα με τη φαντασία μου: τον φαντάζομαι καθισμένο σε ένα τραπέζι κάτω από ένα πλατάνι, με τα μαλλιά ανάκατα να γράφει μανιωδώς, δίπλα του υπάρχει μια κανάτα νερό και ένα άδειο ποτήρι. Μάλλον αυτή μου η φαντασίωση είναι και ο λόγος που εξεπλάγην όταν πήρα στα χέρια μου αυτό το βιβλίο: δεν είχα σκεφτεί ποτέ ότι ο σπουδαίος αυτός άνθρωπος είχε και ο ίδιος τις πηγές του, διάβαζε και μελετούσε, διαμόρφωσε τις ιδέες του και τον χαρακτήρα του βάσει διαφόρων προσλαμβανουσών από άλλα άτομα! Δεν αντιγράφει. Μεταπλάθει ανθρώπους και πολιτισμούς και τους επιστρέφει, ξαναγεννημένους μέσα από τη γραφή του, στο ποτάμι των ιδεών που κυλά προς το ανοιχτό πέλαγος και όμως επιστρέφει πάντα…
…για μια φύση ανθρώπινη που αρνείται να παραδοθεί κι ας είναι τα όνειρά της από ουρανό μα τα φτερά της από χώμα…
Ο κ. Τσινικόπουλος έκανε μια τεράστια μελέτη για να γράψει το βιβλίο. Εκτός από την ανάγνωση του έργου του Καζαντζάκη, συγκέντρωσε και πλήθος άλλων μελετών για τον συγγραφέα, καθώς και έκανε εκτεταμένες αναφορές στο έργο όσων τον επηρέασαν. Το αποτέλεσμα είναι να μας δώσει πληθώρα αποσπασμάτων που να μαρτυρούν τις απόψεις του Καζαντζάκη για διάφορα θέματα καθώς και τον τρόπο με τον οποίο επηρεάστηκε από άλλους συγγραφείς, θρησκείες ή γενικά άλλα κείμενα.
Υπάρχει εκτεταμένη αναφορά στα άτομα που ο ίδιος ο Καζαντζάκης έχει αναφέρει ότι τον επηρέασαν, αλλά και όσους ο ίδιος ο κ. Τσινικόπουλος έχει εντοπίσει να έχουν συμβάλλει στη διαμόρφωση του τρόπου σκέψης και του χαρακτήρα του.
«Ο πεζογράφος, ποιητής, δοκιμιογράφος, μεταφραστής, θεατρικός συγγραφέας και κυριότατα θεολογών φιλόσοφος Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957), είναι ίσως, ο πιο πολυδιαβασμένος νεοέλληνας συγγραφέας στα τελευταία χρόνια στη χώρα μας και στο εξωτερικό. Συνάμα, ο Καζαντζάκης, υπήρξε και εξακολουθεί να είναι «σημείον αντιλεγόμενον» όχι τόσο για τη λογοτεχνική του ικανότητα,- αυτή έχει αναγνωρισθεί παγκοσμίως και ελάχιστα αμφισβητείται από τους επικριτές του-, όσο για τις ιδέες που εκφράζει στα έργα του και μέσα από το σύνολο του έργου του. Είναι οι φιλοσοφικές του ιδέες, αυτές, που άλλους μαγνητίζουν και άλλους απωθούν. Αυτές οι ιδέες που τις βάζει στο στόμα των ηρώων του ο συγγραφέας με τόσο ζωηρό, πειστικό και παραστατικό τρόπο.»
Σε γενικές γραμμές ήταν μια έκπληξη για εμένα αυτό το βιβλίο: είδα λίγο από τον άνθρωπο που υπήρξε πίσω από τον συγγραφέα, τον άντρα που διάβαζε σαν ένα σφουγγάρι δημιουργικής μετουσίωσης, μελετούσε και μέσω της μελέτης του επέλεξε ποιες θεωρίες τον εκφράζουν και διαμόρφωσε τον χαρακτήρα του, μικρά δείγματα του οποίου εντοπίζονται στα έργα του.
Για όσους έχετε την περιέργεια να δείτε ποιοι ήταν αυτοί που επηρέασαν τον τρόπο σκέψης και τα πιστεύω του Καζαντζάκη και ποιοι ήταν αυτοί που τον ώθησαν να ενστερνιστεί ή να απορρίψει διάφορες θεωρίες (με ό, τι κόστος και να είχε αυτό), καθώς και μερικές στιγμές από τη ζωή του (όπως περιγράφονται στο βιβλίο), είναι ένα εξαίρετο ανάγνωσμα.
Οπισθόφυλλο: Ο πεζογράφος, ποιητής, δοκιμιογράφος, μεταφραστής, θεατρικός συγγραφέας και κυριότατα θεολογών φιλόσοφος Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957), είναι ίσως, ο πιο πολυδιαβασμένος νεοέλληνας συγγραφέας στα τελευταία χρόνια στη χώρα μας και στο εξωτερικό. Συνάμα, ο Καζαντζάκης, υπήρξε και εξακολουθεί να είναι «σημείον αντιλεγόμενον» όχι τόσο για τη λογοτεχνική του ικανότητα, – αυτή έχει αναγνωρισθεί παγκοσμίως και ελάχιστα αμφισβητείται και από τους επικριτές του -, όσο για τις ιδέες που εκφράζει στα έργα του και μέσα από το σύνολο του έργου του. Είναι οι φιλοσοφικές του ιδέες, αυτές, που άλλους μαγνητίζουν και άλλους απωθούν. Αυτές οι ιδέες που τις βάζει στο στόμα των ηρώων του ο συγγραφέας με τόσο ζωηρό, πειστικό και παραστατικό τρόπο.
Ωστόσο, οι μέχρι τούδε μελέτες γενικά είναι ανεπαρκείς, γιατί δεν εξηγούν από πού αντλεί ο Καζαντζάκης ένα μεγάλο μέρος των ετερόκλητων και ενίοτε αντιφατικών και προκλητικών ιδεών του. Θα μπορούσε βέβαια κάποιος να ισχυρισθεί ότι είναι καθαρά καζαντζακικής προέλευσης, δηλαδή, προσωπικές πεποιθήσεις. Και πράγματι είναι. Η μεταφυσική του σχεδία είναι πολυφωνική. Αλλά οι ρίζες των ιδεών του θα πρέπει να αναζητηθούν κάπου αλλού. Το υλικό που παρουσιάζεται στην παρούσα μελέτη είναι περισσότερο πληροφοριακό, παρά αξιολογικό. Ο αναγνώστης καλείται να βγάλει μόνος του τα όποια συμπεράσματά του…
Το μελέτημα για τον Καζαντζάκη είναι πρωτότυπο ως θέμα (αποτελεί μια άλλη ματιά στο έργο του), συγκεντρώνει, διερμηνεύει, συμπληρώνει με προσωπικές σκέψεις και απόψεις. Το βιβλίο διερμηνεύει έμμεσα τις αλλεπάλληλες μεταβολές στα «πιστεύω» του μεγάλου αυτού συγγραφέα, τις οποίες κάλυπτε κάτω από την αρχή «Είμαι ελεύθερος».
Διονύσης Κ. Μαγκλιβέρας
Καθηγητής Κοινωνιολογίας - Συγγραφέας
Πρόεδρος της Εθνικής Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών
Ο Νίκος Καζαντζάκης είναι ίσως, ο πιο γνωστός και πολυσυζητημένος νεοέλληνας συγγραφέας και ο πιο πολυμεταφρασμένος και παγκοσμίως γνωστός λογοτέχνης μας μαζί με τον Καβάφη. Για το έργο του, ιδιαίτερα το πεζογραφικό των μυθιστορημάτων του, έχουν γραφεί εκατοντάδες μελέτες και βιβλία από ελληνιστές, φιλόλογους, γραμματολόγους, φιλοσόφους και ερευνητές, και εδώ, στη χώρα μας, και στο εξωτερικό. Θεωρείται οικουμενικός συγγραφέας, μεγάλου βεληνεκούς και διαμετρήματος. Το2017 καθιερώθηκε ως έτος Καζαντζάκη, και πολλές εκδηλώσεις και διαλέξεις έγιναν, μαζί με την κινηματογραφική βιογραφική ταινία του Γιάννη Σμαραγδή, που προβάλλεται στους κινηματογράφους.
Τι, καινούριο, θα είχε λοιπόν, να προσφέρει ένα άλλο βιβλίο για τον Καζαντζάκη, μέσα σε τόσα που έχουν ήδη γραφεί, δημοσιευτεί και συνεχίζουν να γράφονται;
Το βιβλίο του Δημήτρη Τσινικόπουλου, «Οι Πνευματικοί Πατέρες του Νίκου Καζαντζάκη», που μόλις εκδόθηκε στην Ελληνική (ενώ πριν από λίγους μήνες κυκλοφόρησε στην Αγγλική), έρχεται να καλύψει ένα κενό. Γιατί, παρά τα όσα γράφτηκαν για τον μεγάλο Κρητικό συγγραφέα, υπάρχουν ακόμα θέματα προς διερεύνηση και συζήτηση, λόγω της ποικιλομορφίας και αντιφατικότητας του έργου του, και της προκλητικότητας της φιλοσοφίας του, της λεγόμενης «κρητικής ματιάς».
Ο Καζαντζάκης, στα βιβλία του και στις επιστολές του, αποκαλύπτει ότι οι πνευματικοί του πατέρες, αυτοί δηλαδή που τον επηρέασαν βαθιά στη διαμόρφωση της κοσμοβιοθεωρίας του, υπήρξαν πέντε: Όμηρος, Βούδας, Νίτσε, Μπερξόν και Χριστός. Σε μερικές περιπτώσεις κατονόμαζε και τον Λένιν και τον Ζορμπά. Ωστόσο, η φιλοσοφική του σχεδία είναι πολύ πιο σύνθετη. Διότι, δέχθηκε μεγάλες επιρροές και από άλλες σφαίρες, που ο ίδιος αποφεύγει να κατονομάσει. Εδώ, έγκειται και η πρωτοτυπία της έρευνας του Δημήτρη Τσινικόπουλου. Ο συγγραφέας, αφού, εξετάσει στο πρώτο μέρος του βιβλίου του, τους γνωστούς και αναγνωρισμένους από τον ίδιο τον Καζαντζάκη ‘μέντορές’ του, προχωράει στο δεύτερο μέρος, να καταδείξει ποιοι υπήρξαν οι «μυστικοί» του πατέρες, απ’ τους οποίους διδάχτηκε πολλά. Το νυστέρι της έρευνας προχωράει βαθειά. Συγκρίνει κείμενα, φέρνει στο φως νέα κοιτάσματα, αντιπαραβάλλει, επισημαίνει, υποδεικνύει σκέψεις και φράσεις του Καζαντζάκη που είναι ξένης και ποικίλης προέλευσης. Σκέψεις που προέρχονται από υπαρξιακούς στοχαστές ή μεταφυσικούς συγγραφείς, όπως είναι ο Τολστόι, ο Ντοστογιέφσκι, ο Κίρκεγκωρ κ. άλλ. Αλλά, και από ματεριαλιστές, όπως είναι ο Δαρβίνος που τον επηρέασε κατά τον ειδικό ερευνητή του Καζαντζάκη Πήτερ Μπην τα μέγιστα, και από τους Βυζαντινούς Πατέρας (Μάξιμος Ομολογητής κ.άλλ.) και τα συναξάρια που άκουγε και μελετούσε από μικρός, και από τη Δυτική παράδοση, όπως είναι ο Φραγκίσκος της Ασίζης, για τον οποίο αφιέρωσε ολόκληρο μυθιστόρημα (Το Φτωχούλη του Θεού).
Ο Καζαντζάκης επηρεάστηκε ακόμη από τη Βίβλο, τα Απόκρυφα Ευαγγέλια, καθ’ ομολογίαν της συζύγου του Ελένης, αλλά κυρίως, από τη θεοσοφία της Έλενας Μπλαβάτσκυ και από τον ελευθεροτεκτονισμό στον οποίο από νωρίς ήταν μυημένος και εντεταγμένος.
Ο Δημήτρης Τσινικόπουλος κάνει μια επισταμένη αντιπαραβολή των δοξασιών της θεοσοφίας και του τεκτονισμού, με τις ιδέες που προβάλλει ο Καζαντζάκης δια στόματος των ηρώων του, στα μυθιστορήματά του «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» κ.άλλ., και, ιδιαίτερα, στον «Τελευταίο Πειρασμό», και δείχνει πόσο μεγάλη επιρροή δέχτηκε από την τελευταία αυτή πηγή.
Εδώ, έγκειται και η αξία του βιβλίου. Ο αναγνώστης μέσα σε λίγες σελίδες, έχει μια πανοραμική ακτινογραφία του Καζαντζακικού έργου, με άφθονες πηγές, παραπομπές, σημειώσεις και τεκμηριωμένη ελληνική και ξενόγλωσση βιβλιογραφία. Το βιβλίο συμπληρώνει στο τέλος φωτογραφικό υλικό που διαφωτίζει επαρκώς την προσωπικότητα και τη ζωή του Καζαντζάκη και τεκμηριώνει τις θέσεις του συγγραφέα, ο οποίος βλέπει τον Καζαντζάκη, ως τον πρόδρομο της νέας εποχής, ή ακόμα, και τον εισηγητή της λεγόμενης μετα-αλήθειας, μία λέξη που χρησιμοποιείται πολύ τελευταία παγκοσμίως.
Περιοδικό IamvosArt.
Περίκομψο, ενημερωτικό και ευανάγνωστο – multum in parvo – το φιλοσοφικό αυτό οιονεί «εγχειρίδιο» με το ευρηματικό εμπροσθόφυλλο. Ένας Καζαντζάκης στο επίκεντρο, με περίγραμμα τις μορφές, όσων επηρέασαν τη ζωή και το έργο του, τους πνευματικούς του πατέρες. Και μόνη αυτή η εικόνα – παράσταση, αποτελεί ένα ευφυές γραφικό επινόημα, ένα επιδόρπιο που προετοιμάζει τον αναγνώστη για το κυρίως γεύμα. Και ταυτόχρονα προσφέρει μια εικονογραφική περίληψη του έργου.
Και τελικά (last but not least) για μια ακόμη φορά ο Δημήτρης Τσινικόπουλος στο φυσικό του περιβάλλον και κλίμα, σε μια νέα δυναμική έξοδο, ερευνητής, φιλοσοφικός ποιητικός και στιβαρός όλα αυτά μαζί σε ένα.
Το διάβασα με προσοχή και θα το ξαναπάρω στα χέρια μου. Κάθε φορά που βυθίζομαι σε ένα Τσινικόπουλο, αισθάνομαι πλουσιότερος.
Μιχάλης Ε. Παναγιωτόπουλος
Δικηγόρος - συγγραφέας
Διέτρεξα επιμελώς τη μελέτη σας, η οποία αποδεικνύει πόσο καλά γνωρίζετε το έργο του μεγάλου Κρητικού. Συγχαρητήρια.
Δημήτρης Δασκαλόπουλος
Ποιητής – Κριτικός Λογοτεχνίας
Είναι μια σοβαρή μελέτη γραμμένη με γνώση της σχετικής βιβλιογραφίας και συμβάλλει στη μελέτη των σχέσεων του Καζαντζάκη με τους πνευματικούς του πατέρες.
Νάσος Βαγενάς
Καθηγητής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ, Ποιητής-Συγγραφέας
Στην εξαιρετικά κατατοπιστική μελέτη του «Οι Πνευματικοί Πατέρες του Νίκου Καζαντζάκη, ο πολυγραφότατος Ερευνητής, Μελετητής, Ποιητής, Διηγηματογράφος και Δοκιμιογράφος Δημήτρης Τσινικόπουλος, διεισδύει στον Κόσμο των Ιδεών του Μεγάλου Κρητικού και καταγράφει τις επιρροές που αυτός δέχτηκε και καθόρισαν την ζωή και το έργο του. Ο λόγιος Δημήτρης Τσινικόπουλος, μετά από προσεκτική μελέτη και ανάλυση των έργων και των ιδεών του Ν. Καζαντζάκη, εστιάζει στις πηγές του. Συγκεκριμένα, στις μεν γνωστές πηγές του, αναφέρεται, στον Όμηρο, τον Βούδα, τον Νίτσε, τον Ανρί Μπερξόν και τον Χριστό. Στις δε μυστικές πηγές του, καταγράφει, τον Φρόιντ και τον Δαρβίνο, τον Σοπενχάουερ και τον Κίρκεγκορ, τον Ντοστογιέφσκι και τον Τολστόι, το Βυζάντιο γενικά, τα Ορθόδοξα Συναξάρια και τους Πατέρες της Εκκλησίας, τον Φραγκίσκο της Ασίζης, καθώς και την Θεοσοφία με τον Ελευθεροτεκτονισμό. Σε ξεχωριστό κεφάλαιο, ο Δ. Τσινικόπουλος απαντά στο ερώτημα, τι ήθελε να επιτύχει με το έργο του ο Ν. Καζαντζάκης. επισημαίνοντας ότι, ήθελε τελικά να ενοποιήσει δημιουργικά όλες τις μεταφυσικές θεωρίες που γνώριζε, ώστε να επιτύχει μια «παγκοσμιοποίηση μεταφυσική» ή έναν πανθεϊσμό, ενώ δεν διστάζει να τον χαρακτηρίσει, Πρόδρομο της Νέας Εποχής. Το όμορφο αυτό βιβλίο συμπληρώνουν σημειώσεις, βιβλιογραφία, προτάσεις για ανάγνωση, φωτογραφικό υλικό, καθώς και συνοπτικό χρονολόγιο για τον Ν. Καζαντζάκη. Ο Δ. Τσινικόπουλος μάς χάρισε άλλο ένα εξαιρετικό βιβλίο! Εισάγοντάς μας στο ιδεολογικό σύμπαν του Ν. Καζαντζάκη, κατορθώνει να αναδείξει ακριβώς εκείνες τις πτυχές της προσωπικότητάς του, του δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό πως πρόκειται για έναν πνευματικό γίγαντα, τον κορυφαίο των Ελληνικών Γραμμάτων στον 20ο αι.
Δ. Ι.Καρασάββας
Βιβλιοπαρουσίαση στην εφημερίδα Ημερησία, 21 Ιανουαρίου 2018.
Διαβάζοντας κάποιος εποπτικά το έργο του Δημήτρη Τσινικόπουλου, μελετητή, δοκιμιογράφου, αλλά και διηγηματογράφου και ποιητή, διαπιστώνει ότι ο Νίκος Καζαντζάκης κατέχει δεσπόζουσα θέση. Δεν γνωρίζω αν οφείλεται σε σύμπτωση η έκδοση του πολύ ενδιαφέροντος αυτού μελετήματος για τους πνευματικούς πατέρες του Νίκου Καζαντάκη. Αφορμή για την συγγραφή του βιβλίου στάθηκε κατά τον συγγραφέα του το γεγονός ότι ενώ ο Νίκος Καζαντζάκης αναγνωρίζεται από τους μελετητές του ως «θεολογών διανοούμενος» και συγγραφέας «θρησκευτικός», ελάχιστοι έχουν μέχρι σήμερα ασχοληθεί με τους φιλοσοφικούς και μεταφυσικούς προβληματισμούς του. Ό, τι κυρίως απασχολεί τους μελετητές του έργου του είναι η «χριστολογία» του συγγραφέα, η «θρησκευτική εικονοκλασία» του, ο αντιδογματισμός και ο αντικληρικαλισμός του. Κι όμως, ο μυστικισμός που διαπνέει το έργο του έρχεται σε αντίφαση με τον δεδηλωμένο αγνωστικισμό του σε σημείο που ο ίδιος ο Καζαντζάκης να διερωτάται: «Υπάρχει λοιπόν ένας θρησκευτικός mystique μέσα μου;». Ο Τσινικόπουλος παρουσιάζει στην μελέτη του αυτή ένα πλούσιο πληροφοριακό (και όχι αξιακό, όπως ο ίδιος επισημαίνει) υλικό καλώντας τον αναγνώστη να βγάλει μόνος τα συμπεράσματά του.
Εκτός από τις γνωστές πηγές του έργου του Καζαντζάκη (Όμηρος, Βούδας, Νίτσε, Μπερκσόν, Χριστός), υπάρχουν και άλλες, άμεσες ή έμμεσες, που δεν κατονομάζονται. Ο συγγραφέας-ερευνητής επισημαίνει τέσσερις κατηγορίες πηγών: τους υπαρξιακούς συγγραφείς και τα μυστικιστικά ρεύματα, τις πηγές που προέρχονται από τους Ρώσους Ντοστογιέφσκι και Τολστόι, τις επιδράσεις που δέχτηκε ο Καζαντζάκης από το Βυζάντιο, τα ορθόδοξα συναξάρια, τους Πατέρες της Εκκλησίας και τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασσίζης και τέλος μιαν απόκρυφη πηγή που ουδόλως κατονομάζεται στο έργο του, αυτήν της θεοσοφίας και του ελευθεροτεκτονισμού (όπου ήταν ενταγμένος). Σε αυτά όλα θα πρέπει να προστεθεί η Βίβλος και τα απόκρυφα Ευαγγέλια.
Ανατρέχοντας στα βιογραφικά του Καζαντζάκη ο συγγραφέας βλέπει την επίδραση του Φρόυντ ακόμα και στην παράξενη εκείνη «δερματοπάθεια» από την οποία προσεβλήθη ο Καζαντζάκης στη Βιέννη (1922). Η ασθένεια έγινε αφορμή να μυηθεί ο συγγραφέας στην ψυχανάλυση (της οποίας η επίδραση ανιχνεύεται και στο θεατρικό του έργο Μέλισσα (1937). Η αντιπαράθεση πατέρα-γιου διακρίνεται και στον Φτωχούλη του Θεού («παλεύουν μέσα μου η μάνα μου κι ο κύρης μου κι όλη μου τη ζωή παλεύω να τους φιλιώσω»). Στα μυθιστορήματα του συγγραφέα ¨η θεότητα διαλέγει τους καλύτερους» σημειώνει ο Κίμων Φράιερ, ενώ η θεωρία του Δαρβίνου τον έχει αναμφισβήτητα επηρεάσει («Αν ξύσεις λίγο το πετσί μας, αν ξύσεις λίγο την ψυχή μας, θα βρεις από κάτω τη γιαγιά μας τη μαϊμού», γράφει στην Αναφορά στον Γκρέκο). Σε πλειάδα έργων του ο Καζαντζάκης δεν κρύβει την επίδραση που του ασκήθηκε από ιδεαλιστές φιλοσόφους, όπως του Μπερντιάεφ (η άποψή του περί ελευθερίας του ανθρώπου απαλλάσσει τον Θεό από την ευθύνη για το κακό, βλ. Αδελφοφάδες) αλλά και κυρίως του Ντοστογιέφσκι. Υπαρξιακοί στοχαστές και οι δυο τους ενώνονται ιδεολογικά, καθώς μέσα από τα πρόσωπα των έργων τους προβάλλουν ιδέες. Κοινοί τους προβληματισμοί η τραγικότητα, η μηδαμινότητα, η αντιφατικότητα του ανθρώπου, η ζωή μετά θάνατον. Και ο Νίτσε όμως, βαθύς μελετητής και ο ίδιος του Ντοστογιέφσκι, υπήρξε δάσκαλος του Καζαντζάκη.
Από τα σημεία «εκπληκτικής ομοιότητας» που επισημαίνονται ξεχωρίζουμε: «Ο Αρκάδο Ντολγκορούκι στην Έφηβο του Ντοστογιέφσκι όπως και ο Στάρετς Ζωσιμάς, βλέπουν το θείο πίσω από κάθε χορταράκι, ζουζούνι, μέλισσα, μικρά και μεγάλα ζώα. Το ίδιο κάνει και ο Φραγκίσκος της Ασσίζης, ο Φτωχούλης του Θεού στον Καζαντζάκη. Θαυμάζει το Θεό μέσα στη φύση. Έτσι κι ο παπα-Φώτης στο Ο Χριστός ξανασταυρώνεται. Από την άλλη η έννοια της «αυτοτελείωσης» οδηγεί στον Τολστόι, του οποίου οι απόψεις διαπνέουν ολόκληρο τον συγγραφέα για μια περίπου εικοσαετία. Όσο για την επίδραση που δέχτηκε από τα Συναξάρια, τους Πατέρες και το Βυζάντιο, μεταξύ των αναφορών που γίνονται επισημαίνεται κυρίως το ότι η Ασκητική του Καζαντζάκη, ενώ φιλοσοφικά αποπνέει σκέψεις νιτσεϊκής και μπερξονικής προέλευσης, ουσιαστικά εμπεριέχει εικόνες που θυμίζουν βιβλικά κείμενα και περιγραφές των μυστικών πατέρων.
Κλείνοντας το αξιόλογο αυτό βιβλίο μένουμε με την αίσθηση της απελευθερωτικής γνώσης αλλά και της σχετικότητας των πραγμάτων που διευρύνεται τόσο από την αναδίφηση, όσο και από τη βαθιά μελέτη. Ο Καζαντζάκης αγγίζει πάντα την ανθρώπινη ψυχή. Γι’ αυτό και το έργο του αλλά και τα περί αυτό γραφόμενα θα συνεχίζει να ελκύει τον αναγνώστη.-
Νένα Κοκκινάκη - Πεζογράφος-Κριτικός λογοτεχνίας
Αν και διαβάζω πολύ, σε γενικές γραμμές σπάνια πιάνω στα χέρια μου κάτι διαφορετικό από μυθιστορήματα. Αυτό όμως το βιβλίο, αφιερωμένο θα μπορούσε να πει κάποιος στον σπουδαίο Νίκο Καζαντζάκη, που όπως λέει και ο τίτλος του αναφέρεται σε εκείνους που τον επηρέασαν πνευματικά, μου τράβηξε το ενδιαφέρον.
Δε νομίζω ότι υπάρχει άνθρωπος που θα αρνηθεί ότι ο Καζαντζάκης είναι ένας συγγραφέας γνωστός παγκόσμια για το έργο του, πολυμεταφρασμένος
και πολυδιαβασμένος. Επίσης, οι περισσότεροι από εμάς έχουμε διαβάσει τουλάχιστον ένα βιβλίο του -προσωπικά θυμάμαι να διαβάζω τον Καπετάν Μιχάλη στο γυμνάσιο και να ενθουσιάζομαι (αν και πιστεύω ότι αν το ξαναδιαβάσω τώρα θα λάβω τελείως διαφορετικά μηνύματα).
Ο πεζογράφος, ποιητής, δοκιμιογράφος, μεταφραστής, θεατρικός συγγραφέας και κυριότατα θεολογών φιλόσοφος Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957), είναι ίσως, ο πιο πολυδιαβασμένος νεοέλληνας συγγραφέας στα τελευταία χρόνια στη χώρα μας και στο εξωτερικό.
Έχω πλάσει και μια εικόνα με τη φαντασία μου: τον φαντάζομαι καθισμένο σε ένα τραπέζι κάτω από ένα πλατάνι, με τα μαλλιά ανάκατα να γράφει μανιωδώς, δίπλα του υπάρχει μια κανάτα νερό και ένα άδειο ποτήρι.
Μάλλον αυτή μου η φαντασίωση είναι και ο λόγος που εξεπλάγην όταν πήρα στα χέρια μου αυτό το βιβλίο: δεν είχα σκεφτεί ποτέ ότι ο σπουδαίος αυτός άνθρωπος είχε και ο ίδιος τις πηγές του, διάβαζε και μελετούσε, διαμόρφωσε τις ιδέες του και τον χαρακτήρα του βάσει διαφόρων προσλαμβανουσών από άλλα άτομα! Δεν αντιγράφει. Μεταπλάθει ανθρώπους και πολιτισμούς και τους επιστρέφει, ξαναγεννημένους μέσα από τη γραφή του, στο ποτάμι των ιδεών που κυλά προς το ανοιχτό πέλαγος και όμως επιστρέφει πάντα…
…για μια φύση ανθρώπινη που αρνείται να παραδοθεί κι ας είναι τα όνειρά της από ουρανό μα τα φτερά της από χώμα…
Ο κ. Τσινικόπουλος έκανε μια τεράστια μελέτη για να γράψει το βιβλίο. Εκτός από την ανάγνωση του έργου του Καζαντζάκη, συγκέντρωσε και πλήθος άλλων μελετών για τον συγγραφέα, καθώς και έκανε εκτεταμένες αναφορές στο έργο όσων τον επηρέασαν. Το αποτέλεσμα είναι να μας δώσει πληθώρα αποσπασμάτων που να μαρτυρούν τις απόψεις του Καζαντζάκη για διάφορα θέματα καθώς και τον τρόπο με τον οποίο επηρεάστηκε από άλλους συγγραφείς, θρησκείες ή γενικά άλλα κείμενα.
Υπάρχει εκτεταμένη αναφορά στα άτομα που ο ίδιος ο Καζαντζάκης έχει αναφέρει ότι τον επηρέασαν, αλλά και όσους ο ίδιος ο κ. Τσινικόπουλος έχει εντοπίσει να έχουν συμβάλλει στη διαμόρφωση του τρόπου σκέψης και του χαρακτήρα του.
Συνάμα, ο Καζαντζάκης, υπήρξε και εξακολουθεί να είναι «σημείον αντιλεγόμενον» όχι τόσο για τη λογοτεχνική του ικανότητα,- αυτή έχει αναγνωρισθεί παγκοσμίως και ελάχιστα αμφισβητείται από τους επικριτές του-, όσο για τις ιδέες που εκφράζει στα έργα του και μέσα από το σύνολο του έργου του. Είναι οι φιλοσοφικές του ιδέες, αυτές, που άλλους μαγνητίζουν και άλλους απωθούν. Αυτές οι ιδέες που τις βάζει στο στόμα των ηρώων του ο συγγραφέας με τόσο ζωηρό, πειστικό και παραστατικό τρόπο.
Σε γενικές γραμμές ήταν μια έκπληξη για εμένα αυτό το βιβλίο: είδα λίγο από τον άνθρωπο που υπήρξε πίσω από τον συγγραφέα, τον άντρα που διάβαζε σαν ένα σφουγγάρι δημιουργικής μετουσίωσης, μελετούσε και μέσω της μελέτης του επέλεξε ποιες θεωρίες τον εκφράζουν και διαμόρφωσε τον χαρακτήρα του, μικρά δείγματα του οποίου εντοπίζονται στα έργα του.
Για όσους έχετε την περιέργεια να δείτε ποιοι ήταν αυτοί που επηρέασαν τον τρόπο σκέψης και τα πιστεύω του Καζαντζάκη και ποιοι ήταν αυτοί που τον ώθησαν να ενστερνιστεί ή να απορρίψει διάφορες θεωρίες (με ό, τι κόστος και να είχε αυτό), καθώς και μερικές στιγμές από τη ζωή του (όπως περιγράφονται στο βιβλίο), είναι ένα εξαίρετο ανάγνωσμα.
Περίληψη: Ο πεζογράφος, ποιητής, δοκιμιογράφος, μεταφραστής, θεατρικός συγγραφέας και κυριότατα θεολογών φιλόσοφος Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957), είναι ίσως, ο πιο πολυδιαβασμένος νεοέλληνας συγγραφέας στα τελευταία χρόνια στη χώρα μας και στο εξωτερικό. Συνάμα, ο Καζαντζάκης, υπήρξε και εξακολουθεί να είναι «σημείον αντιλεγόμενον» όχι τόσο για τη λογοτεχνική του ικανότητα, – αυτή έχει αναγνωρισθεί παγκοσμίως και ελάχιστα αμφισβητείται και από τους επικριτές του -, όσο για τις ιδέες που εκφράζει στα έργα του και μέσα από το σύνολο του έργου του. Είναι οι φιλοσοφικές του ιδέες, αυτές, που άλλους μαγνητίζουν και άλλους απωθούν. Αυτές οι ιδέες που τις βάζει στο στόμα των ηρώων του ο συγγραφέας με τόσο ζωηρό, πειστικό και παραστατικό τρόπο.
Ωστόσο, οι μέχρι τούδε μελέτες γενικά είναι ανεπαρκείς, γιατί δεν εξηγούν από πού αντλεί ο Καζαντζάκης ένα μεγάλο μέρος των ετερόκλητων και ενίοτε αντιφατικών και προκλητικών ιδεών του. Θα μπορούσε βέβαια κάποιος να ισχυρισθεί ότι είναι καθαρά καζαντζακικής προέλευσης, δηλαδή, προσωπικές πεποιθήσεις. Και πράγματι είναι. Η μεταφυσική του σχεδία είναι πολυφωνική. Αλλά οι ρίζες των ιδεών του θα πρέπει να αναζητηθούν κάπου αλλού. Το υλικό που παρουσιάζεται στην παρούσα μελέτη είναι περισσότερο πληροφοριακό, παρά αξιολογικό. Ο αναγνώστης καλείται να βγάλει μόνος του τα όποια συμπεράσματά του…
Ζηλιασκοπούλου Βίκυ