Το στοίχημα του Πασκάλ

Προτού αναφερθώ στο περιεχόμενο του βιβλίου θα κάνω μία διευκρίνιση. Στην Ελλάδα ελάχιστοι είναι αυτοί που είτε έχουν ασκήσει κριτική στην επιστημονική γνώση, όπως αυτή διαμορφώθηκε τούς 3 τελευταίους αιώνες, είτε έχουν θέσει σε αμφισβήτηση ολόκληρο το οικοδόμημα του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού. Απεναντίας, στην Ευρώπη, ήδη από το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, υπήρξαν φωνές σπουδαίων διανοητών που, βλέποντας την πορεία του πολιτισμού αυτού, μίλησαν για την ανάγκη νέου προσανατολισμού που να αντλεί από τις αρχαιότερες μεταφυσικές παραδόσεις και βεβαίως της χριστιανικής περιλαμβανομένης.

Ο Δημήτρης Τσινικόπουλος τολμά μία σε βάθος, θα έλεγα, διερεύνηση της σχέσης θρησκείας και επιστήμης ή, αν θέλετε, θρησκευτικού λόγου και επιστημονικού λόγου, μένοντας κοντά στα κείμενα αφενός των χριστιανικών Γραφών, αφετέρου μιας πληθώρας ξένων, κυρίως, αλλά και πολύ γνωστών επιστημόνων. Σε αυτούς τούς τελευταίους συγκαταλέγονται είτε αρνητές κάθε μεταφυσικής αναφοράς είτε πρόσωπα τα όποια κατά καιρούς έχουν αντιταθεί ή έχουν ασκήσει γενναία κριτική στους πρώτους.

Χρειάζεται ίσως να ειπωθεί ότι στις προθέσεις του συγγραφέα είναι πρώτιστα να στερεώσει με ισχυρά επιχειρήματα την εναντίωσή του σε ένα ρεύμα αθεϊσμού, αθεΐας και νεοαθεϊσμού, το όποιο εδώ και πολλά χρόνια, αν όχι αιώνες, έχει προωθηθεί και κατακτήσει συνειδήσεις και ψυχές σε όλο τον κόσμο. Με το οποίο ρεύμα, όμως, ας τονιστεί αυτό, συνδέεται ο επιστημονικός λόγος και τρόπος. Χωρίς βέβαια να νομίζουμε ότι ο αποχριστιανισμός, ο αθεϊσμός, ή περιφρόνηση κάθε με-ταφυσικής και κάθε θρησκευτικής πίστης είναι αποκλειστικότητα της επιστήμης και των επιστημόνων.

Επειδή στον τίτλο του βιβλίου έχουμε αναφορά στον Πασκάλ, θα αναφερθώ σ’ ένα ξεχωριστό περιστατικό, το όποιο χρειάζεται να το ξέρουμε, για να κατανοήσουμε καλύτερα την περίπτωση του εκλεκτού αυτού ανθρώπου. Τη νύχτα της 23ης Νοεμβρίου 1654 , ο Πασκάλ ήταν τότε τριάντα ενός χρονών, πέθανε τριάντα εννέα, έγραψε σ’ ένα χαρτί τη μυστική του εμπειρία, την επικοινωνία του με τον Χριστό. Το χαρτί αυτό που έγινε γνωστό ως ‘Μεμόριαλ’, κάτι σαν ημερολόγιο μιας νύχτας, το έραψε στη φόδρα της μπλούζας του και φαίνεται ότι το διάβαζε αδιάκοπα. Αποτελείται από μικρές φράσεις και εξίσου μικρά αποσπάσματα ψαλμών. Στην πρώτη γραμμή υπάρχει ή λέξη ‘φωτιά’. Στη δεύτερη γραμμή μαθαίνουμε την προέλευση της φωτιάς: «Ο Θεός του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ». Όμως, στην τρίτη γραμμή, αυτός ακριβώς ο Θεός αντιδιαστέλλεται από έναν άλλο Θεό. Οπότε γράφει: «Όχι ο Θεός των φιλοσόφων και των επιστημόνων». 'Ύστερα λέει: «Ο Θεός του Ιησού Χριστού, ο μόνος αληθινός Θεός». Και προσθέτει ότι «δεν μπορούμε να Τον βρούμε, ούτε ακόμη να Τον κρατήσουμε (να κρατήσουμε τη σχέση μας μαζί Του) εξω από τις οδούς που διδάσκει ή υπαγορεύει το Ευαγγέλιο». Η κατακλείδα: «Ξέχνα τον κόσμο, ξέχνα τα όλα, παρεκτός το Θεό».

Ο Ζ. Λορεντζάτος έχει αναδείξει την περίπτωση Πασκάλ θέτοντας ως κύριο ζήτημα την αντιδιαστολή ανάμεσα στην καρδιά και την αγάπη (εννοείται ως κέντρων ύπαρξης και φωτισμού) και από την άλλη τη διάνοια με την λογική της (ένν. τεράστια πεδία τα όποια αναπτύσσει συνήθως οριζόντια ο άνθρωπος). Κάπως έτσι μπαίνουμε στα θέματα του βιβλίου, αν και ο συγγραφέας μάλλον ενδιαφέρεται να τονίσει την παρουσία και σημασία της λογικής κ α ί μέσα στις θρησκείες και μάλιστα στη χριστιανική παράδοση. Αυτό βέβαια το κάνει, επειδή συχνά κατηγορούνται οι θρησκείες για παραλογισμούς, δεισιδαιμονίες ή φαντασιώσεις, πράγματα που μια επιστημονική ρασιοναλιστική λογική δεν αποδέχεται με τίποτα.

Αλλά ας δούμε μερικά κεντρικά σημεία του βιβλίου. Ένα από αυτά είναι ή θεωρία της εξελίξεως:

«Κανείς δεν είδε ποτέ στη φύση, η στο εργαστήριο, να μετατρέπεται ένα πτερύγιο σε πόδι, κι ένα πόδι σε φτερούγα. Ούτε είδε ένα ψάρι να γίνεται αμφίβιο, κι αυτό να γίνεται ερπετό, και στη συνέχεια πτηνό ούτε ένα ελάφι, ή μία αρκούδα να εξελίσσεται σε φάλαινα, όπως το θέλει ή θεωρία της εξελίξεως. Ο προβαλλόμενος ισχυρισμός ότι αυτό που επιτελείται σήμερα, επιτελέστηκε στο παρελθόν μέσα σ’ ένα διάστημα εκατομμυρίων ετών βαθμιαία, είναι αλυσιτελής υπεκφυγή» (σ. 106).

Πολλοί σημαντικοί επιστήμονες, και μάλιστα από διαφορετικούς τομείς και ειδικότητες, όχι μόνο διαφωνούν με τους εξελικτισμός ή αυτούς που απολυτοποιούν τη δαρβίνεια θεωρία, αλλά δείχνουν ότι η θεωρία αύτη, ακόμη κι αν έχει βάση, δεν εξηγεί τη δημιουργία του ανθρώπου. Ο Popper, λόγου χάρη, δεν βλέπει να μπορεί να επικαλεστεί, ή θεωρία αύτη, παρατήρηση-πείραμα-μαθηματικά, το τρίπτυχο δηλαδή στο όποιο στηρίζεται ή επιστημονική γνώση. Εξάλλου, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, ή αντίληψή τους για «τον μηχανισμό φυσικής επιλογής» «εξηγεί την επιβίωση του καταλληλότερου ή ικανότερου μέσα στο είδος και όχι την προέλευση του είδους ή των ειδών» και εννοείται «πολύ περισσότερο όλων των όντων» (σ. 108).

’Άλλο δηλαδή είναι να εξηγούμε την επιβίωση του καταλληλότερου και άλλο την προέλευση ή την δημιουργία. Εξίσου λαθεμένες και αθεολόγητες είναι οι φονταμενταλιστικές θρησκευτικές δοξασίες, οι όποιες διαβάζουν κατά γράμμα την Αγία Γραφή και μάλιστα τη Γένεση, υποστηρίζοντας ότι ή δημιουργία έγινε σε έξη ημέρες, ενώ αρκεί ή διατύπωση του Μ. Βασιλείου ότι «ή κάθε ημέρα εκεί είναι αιώνας», μάλλον με την έννοια ενός τεράστιου χρονικού διαστήματος. Εξάλλου, τον καιρό εκείνο, που είναι ταυτόχρονα πολύ μακριά μας και πολύ κοντά μας, δεν είχαν την μανία των αριθμών και των μετρήσεων που υπάρχει σήμερα και χωρίς τις όποιες δεν υπάρχει επιστήμη.

Ο συγγραφέας τάσσεται με το μέρος επιστημόνων οι όποιοι βλέπουν τη δημιουργία του κόσμου κάθε άλλο παρά στη βάση της εξελικτικής θεωρίας ή, για να το πω σύμφωνα με την διατύπωσή του, «ο εξελικτισμός είναι μία θεωρία, μια φιλοσοφία της φύσης, και η διδασκαλία περί δημιουργίας του κόσμου, μια άλλη». Συνακόλουθα, συστήνει ο συγγραφέας, να μην εισέρχεται η επιστήμη και ο λόγος της σε περιοχές όπου «τα ερωτήματα για το γιατί, που, πότε της ζωής και του ανθρώπου» βρίσκουν απαντήσεις μέσα από άλλες διεργασίες, θεωρήσεις και αποκαλύψεις.

Ένα άλλο ενδιαφέρον κεφάλαιο του βιβλίου είναι το τιτλοφορούμενο «Θεός και νευροθεολογία». Εδώ διαβάζει κανείς ότι ο εγκέφαλος είναι «προγραμματισμένος για θρησκευτικές εμπειρίες», γίνεται λόγος για τη θεωρία της «θρησκευτικής προσαρμογής» και βέβαια για το «γονίδιο του Θεού» και τον συγγραφέα-ερευνητή Dean Hamer ο όποιος υποστηρίζει ότι «η θρησκευτικότητα ενυπάρχει στο ανθρώπινο γονιδίωμα» αλλά και ότι «η στάση των ανθρώπων απέναντι στο Θεό είναι αποτέλεσμα χημικών αντιδράσεων».

Ο συγγραφέας έχει κατανείμει τις διαπιστώσεις του και την αναζήτησή του σε θεματικά κεφάλαια, όπως φανερώνουν οι τίτλοι τους. Παραδείγματα: «Δημιουργισμός ή εξελικτισμός;» «Θεός και νευροθεολογία», «Το επιχείρημα του Kurt Godel για την ύπαρξη του Θεού», «Πίστη και λογική», «Ο Θεός σε αναζήτηση του ανθρώπου». Όλα αυτά ανήκουν σε 5 μεγάλες ενότητες μεταξύ των όποιων ή πρώτη επιγράφεται «Η ύπαρξη του Θεού και οι αντιρήσεις του ανθρώπου» και η τελευταία «Μονοθεϊσμός, ελευθερία και τρομοκρατία». Όπως καταλαβαίνετε, έχουμε άφθονο υλικό και άφθονα θέματα μέσα από τα όποια ο συγγραφέας. δεν εξαντλεί την ερευνά του στο χώρο των επιστημών, αλλά με απλές διατυπώσεις και καίριες παρατηρήσεις αντιμετωπίζει κριτικές, σχολιασμούς και ενστάσεις, οι όποιες κάθε τόσο παρουσιάζονται από επιστήμονες και μη, σε μια προσπάθεια να υποβιβαστεί ή σημασία του αποκαλυπτικού Λόγου των Γραφών, πράγμα που τις περισσότερες φορές οφείλεται σε παρερμηνείες, όταν βέβαια δεν είναι ηθελημένη προσπάθεια απόρριψης και πολεμικής απέναντι σε κάθε είδους αποκαλυπτικό και χριστιανικό λόγο.

Μάλιστα ο συγγραφέας τονίζει ότι το γεγονός πώς στην διάρκεια των αιώνων της ιστορίας υπήρξαν πρόσωπα, τα όποια επικαλούμενα τον Θεό, τη χριστιανική πίστη, ή και γενικότερα μία από τις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες, διέπραξαν εγκλήματα, δεν σημαίνει ότι ευθύνεται σε τίποτα ή Πίστη, και μάλιστα ή διδασκαλία του Ευαγγελίου, ή ακόμη και το ίδιο το Πρόσωπο του Χριστού. Σχετικά υπάρχουν τουλάχιστον τρία κεφάλαια, το ένα επιγράφεται «Ποιό το πρόσωπο της χιλιετίας;», το άλλο «Ο τρόπος που ο Ιησούς δίδασκε» και το τρίτο «Είναι ανέφικτη ή ηθική του Ιησού;». Και τα τρία αυτά παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί ο Δ. Τσινικόπουλος καταφέρνει με μαεστρία, θα έλεγα, να αντεπιχειρήσει στις περισσότερες λαθεμένες αν όχι και ανόητες ενστάσεις και κριτικές ενώ, την ίδια στιγμή, αναπτύσσει τα κύρια σημεία της χριστιανικής διδασκαλίας, βασιζόμενος προπαντός στα ευαγγελικά κείμενα και στις Επιστολές των Αποστόλων, με πρώτο και καλύτερο βέβαια τον Παύλο, παρέχοντας συνάμα πλήθος διευκρινίσεων για τη σημασία ορισμένων παρερμηνευμένων χωρίων και περικοπών.

Ας μου επιτραπεί ωστόσο να συμπληρώσω αυτές τις γραμμές με μία γενικότερη θεώρηση της πνευματικής χριστιανικής πορείας του κόσμου, που θα διευκολύνει την κατανόηση του βιβλίου.

Από τον καιρό που συμβαίνει αυτό που ή θεολογία ονομάζει Ενανθρώπηση του Λόγου, έχουμε μία όχι σταθερή, αλλά έντονη αλλοίωση νοημάτων και σημασιών σχετικά με την πρόταση του Ευαγγελίου και της Αλήθειας του και της Διδασκαλίας του. Μέσα σε αυτά, την πρώτη θέση έχει ή αυτονόμηση του ανθρώπου από κάθε λογής αναφορά σε υπερβατικές, θεολογικές, μεταφυσικές, αποκαλυπτικές πραγματικότητες... με αποτέλεσμα να αυτονομείται και ή επιστήμη του, ή τέχνη του, ή πολιτική του, ή οικονομία του, ή φιλοσοφία του κ.λπ. Μα έτσι απομακρύνεται ο άνθρωπος από το στόχο, αν το πούμε έτσι, που τίθεται για τον άνθρωπο μετά την Σάρκωση του Λόγου, παραθεωρώντας το κάλεσμα σε μια ριζική ανακαίνισή του (και θέωση ή χριστοποίησή του) και χάνεται, θα έλεγα, όσο περνά ο καιρός, ή βαθύτερη αίσθηση για τον πνευματικό πυρήνα ή, αν θέλετε, τον θειο σπινθήρα που κατοικεί τον άνθρωπο. Θέλω να πω, δηλαδή, ότι ή επιστήμη, στη συνεργασία της με την ιλιγγιώδη ανάπτυξη της Τεχνολογίας, κατασκευάζει έναν ‘νέο άνθρωπο’, ένα ‘νέο είδος ανθρώπου’ και οι άνθρωποι μάλλον δεν έχουν πάρει είδηση ότι συμβαίνει αυτό (αυτή είναι ή μία περίπτωση), ή κάτι τέτοιο τους αφήνει αδιάφορους, (αυτή είναι η άλλη περίπτωση). Και βεβαίως υπάρχει και μια τρίτη, όπου αυτό επιδιώκεται ως έσχατη απελευθέρωση από κάθε ίχνος θείας, θεολογικής ή μεταφυσικής πραγματικότητας.

Αλλά εδώ είναι ή μεγάλη απάτη που ωστόσο δεν φαίνεται να απασχολεί ούτε τούς χριστιανούς και μάλιστα τους ορθόδοξους. Ποιά είναι αυτή; Είναι ότι ο Χριστός, με την παρουσία του και τις ενέργειές του πάνω στη γη, απελευθερώνει τον άνθρωπο από τις ψευδαισθήσεις του, τις ψυχώσεις του, θρησκευτικές ή άλλες, τα πάθη του. Αυτό είναι που δεν έχουμε καταλάβει οι περισσότεροι χριστιανοί, γι’ αυτό συχνά βάζουμε στην ίδια μεριά την χριστιανική Αλήθεια και Διδασκαλία με τις άλλες θρησκευτικές προτάσεις και πραγματικότητες. Και αυτός είναι ο λόγος για τον όποιο σήμερα, ορισμένοι θεολόγοι, τονίζουν την διαφορά Εκκλησίας και θρησκείας. Δεν θρησκειοποίησε τίποτα ο Χριστός, κάλεσε τον άνθρωπο να βρει την αληθινή του Εικόνα. Αλλά βέβαια αυτό για να γίνει χρειάζονται και τα μυστήρια και οι προσευχές και η άσκηση και η Ευχαριστία, η καρδιά και η διάνοια. Δεν γίνεται με μαγικό τρόπο. ’Εννοείται πώς για την απάτη αυτή, οι διαφωνούντες ή οι πολέμιοι της χριστιανικής θεώρησης της ζωής δεν έχουν ιδέα.

Δεν ξέρω πόσο το βιβλίο αυτό συμβάλλει στην κατανόηση αυτής της απάτης. Βοηθά, ωστόσο, να ξαναδούμε τη σχέση θρησκείας και επιστήμης, επισημαίνοντας διαφορές και παράλληλες αναζητήσεις. Θυμίζω κλείνοντας ότι το 1986 η Σύναξη, επί Παναγιώτη Νέλλα (λίγο πριν την εκδημία του), εξέδωσε το τεύχος 17 αφιερωμένο στο θέμα «Πίστη και Επιστήμη. Ένα κριτικό κοίταγμα», συνοδευόμενο από το βιβλίο Δύο κείμενα περί επιστήμης (Φ. Σέρραρντ -Σ. Γουνελάς). Ακολούθησε σε τρεις μήνες και το δεύτερο μέρος του αφιερώματος στο τεύχος 18. Και τότε και σήμερα το πεδίο της κριτικής ή, αν θέλετε, του ‘αναστοχασμού’ πάνω στις επιστημονικές θεωρίες που κυριάρχησαν στον κόσμο, ειδικά στην Ελλάδα, παραμένει σχεδόν ανύπαρκτο. Και το ερώτημα είναι: αυτή η γενική επιστημονοποίηση μαζί με την ιλιγγιώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας τι νόημα ζωής παρέχει; Πώς απαντά στη «βαθύτερη δίψα για το απόλυτο», για την οποία κάνει λόγο σε κάποια σελίδα του βιβλίου ο συγγραφέας του; Μα και κάτι άλλο: Υπάρχει ακόμη αυτή η δίψα, ή μήπως με τόσες και τόσες ρασιοναλιστικές αναλύσεις, τόσες ‘απελευθερώσεις’, τόσες σειρήνες και τόση ‘άυλη οικονομία’, η δίψα στράφηκε στα δηλητήρια κάθε λογής και το ‘απόλυτο’ εξανεμίστηκε ή κρύφτηκε βαθιά σ’ έναν άπατο βυθό;

Σωτήρης Γουνελάς
Φιλόλογος-συγγραφέας

Πρόκειται περί ενός αθροίσματος 36 δοκιμίων του συγγραφέα με κύριο θέμα την πραγμάτευση της ύπαρξης του Θεού, τις ενστάσεις και αντιρρήσεις του νεοαθεϊσμού και τον ρόλο γενικά της θρησκείας.

Η μελέτη του όλου ζητήματος βασίζεται επάνω σε διεξοδική και πλούσια βιβλιογραφία και σε υποκειμενικές και αντικειμενικές εκφάνσεις του συγγραφέα και πλείστων άλλων συγγραφέων και διανοουμένων.

Τα δοκίμια είναι εύστοχα και υποστηρίζονται από πλούσια βιβλιογραφία και προσωπικές απόψεις και κριτική του συγγραφέα. Το σύγγραμμα είναι ενδιαφέρον ως ανάγνωσμα, κατατίθενται δε πολλές θεωρίες, επιστημονικές και φιλοσοφικές ιδέες, έτσι ώστε ο κάθε αναγνώστης να μπορεί να υιοθετήσει ή να απορρίψει ό,τι τον ενδιαφέρει.

Ο συγγραφέας, όντας ερευνητής, ομιλεί για διάφορα ζητήματα που έθεσαν επιστήμονες, φιλόσοφοι, διανοητές, θεολόγοι. Αρχίζει με το στοίχημα του Πασκάλ που είναι μια άκρως ενδιαφέρουσα σκέψη του, η οποία έχει σχέση με το θέμα της ύπαρξης του Θεού. Ύστερα από μια σειρά λογικών συλλογισμών από πιστούς και απίστους ο Πασκάλ καταλήγει στην σκέψη: Ο Θεός κρύβεται. Αφήνει όμως να τον βρούνε όσοι Τον αγαπούν.

Με την σκέψη αυτή του Πασκάλ έχει σχέση το δοκίμιο: Ο Θεός σε αναζήτηση του ανθρώπου. Ο Θεός αναζητάει τον άνθρωπο ή ο άνθρωπος αναζητάει τον Θεό; Προφανώς ισχύουν και τα δύο. Οι άνθρωποι εμπρός στο μυστήριο της ζωής και στις πολυποίκιλες δυσκολίες νιώθουν πολλές φορές μετέωροι, αδύναμοι και απροστάτευτοι. Τότε ο Θεός έρχεται και τους παρηγορεί. Ο ερχομός του Θεού έγινε στον Χρόνο με τις σαφείς φανερώσεις Του και τις Αποκαλύψεις Του, οι οποίες έγιναν κατανοητές ή όχι ανάλογα με τις λογικές και υπέρλογες δυνάμεις της ψυχής του ανθρώπου.

Θεός και Νευροθεολογία: Όταν δεν έχουμε επιστημονική εξήγηση για κάποιο φαινόμενο, τείνουμε να βασιζόμαστε σε υπερβατικές εξηγήσεις. Η εκάστοτε παρούσα εξήγηση διαφόρων φαινομένων βασίζεται στην εκάστοτε παρούσα γνώση. Η γνώση είναι άπειρη, επομένως ποτέ δεν θα την κατακτήσουμε. Άρα είναι ευφυές να απλώσουμε το μυαλό μας πέραν της γνώσης, στην πίστη. Και αυτό όχι μόνο στην «θρησκευτική» πίστη αλλά και στην επιστημονική, δηλαδή σε όσα η παρούσα γνώση δεν εξηγεί αλλά και σε ό,τι η μελλοντική ανακάλυψη θα εξηγήσει.

Η Δίψα του Απόλυτου: Ο πόθος για ελευθερία και ζωή είναι χαρακτηριστικό του ανθρώπου και το πετυχαίνουν όσοι αγαπούν ή καλλίτερα όσοι είναι ερωτευμένοι με τον Θεό, το Απόλυτο. Το ποίημά μου «Ελεύθεροι Ερωτευμένοι» τελειώνει με τους παρακάτω στοίχους: Αγνοείς τα πάντα \ και προσκολλάσαι στον Άλλον και στον άλλον \ και ως ελεύθερος ερωτευμένος \ νικάς τον θάνατο» και ενώνεσαι με το Απόλυτο, τον Χριστό. Και ο συγγραφέας Δ. Τσινικόπουλος μιλάει για τη νοσταλγία της πληρότητας του χαμένου παραδείσου, που είναι φυτεμένη μέσα μας. «Διψούμε για ουρανό» καθώς λέει και ο ποιητής Μ. Σαχτούρης.

Το ιερό κείμενο και η ανίερη μετάφραση: Εδώ συμφωνώ με τον συγγραφέα ότι η μετάφραση των κειμένων της Βίβλου πρέπει να λειτουργεί με την «καινότητα του πνεύματος». Επιπλέον δε να γίνεται με αγάπη για το πλήρωμα της Εκκλησίας , προς κατανόηση της αληθείας, η οποία θα αντανακλάται στη ζωή των πιστών.

Ο αποχριστιανισμός του Δυτικού κόσμου είναι γνωστός αλλά δεν πρέπει να ταυτίζεται με την αποδυνάμωση της Εκκλησίας. Η Εκκλησία είναι σώμα του οποίου Κεφαλή είναι ο Ιησούς Χριστός και μέλη οι χριστιανοί οι βαπτισθέντες εις το Όνομα της Αγίας Τριάδος. Η ύπαρξή της είναι αιώνια και δεν εξαρτάται από τις στατιστικές και τις άλλες ανθρώπινες μετρήσεις.

 Ο συγγραφέας συστοιχίζεται με την γνώμη 41 περίπου σοφών, επιστημόνων, στοχαστών, οι οποίοι διακήρυξαν την πίστη τους στον Θεό, την Βίβλο και τον Χριστιανισμό και εμφανίζεται ως απολογητής του Χριστιανισμού με την γενικότερη εικόνα χωρίς να υπεισέρχεται σε βαθύτερες έννοιες, οι οποίες είναι υπερβατικές, σαν ο Χριστιανισμός να είναι μια κατασκευασμένη θρησκεία από ένα σύνολο σοφών λόγων, δογμάτων και αντιλήψεων προγενεστέρων θρησκειών. Ο Χριστιανισμός δεν είναι θρησκεία είναι Εκκλησία, η Αποκάλυψη του Θεού η «καινή κτίσις», (Γαλ. 6:15).

Το βιβλίο αυτό του Δ .Τσινικόπουλου είναι κατατοπιστικό για το αλλοπρόσαλλο πολλές φορές παρόν της ανθρωπότητας. Οι φιλοσοφικές και επιστημονικές αλήθειες που περιέχονται βοηθούν τον αναγνώστη για μια πιο προσωπική διαδρομή στην εύρεση της Αγάπης και της Ελπίδας στη Ζωή.

Ανδρέας Γ. Λίτος
Ιατρός-ποιητής

Ο Δημήτρης Τσινικόπουλος εκτός από δόκιμος δικηγόρος (επίτιμος δικηγόρος τώρα), είναι γνωστός στο ευρύ αναγνωστικό κοινό από αξιόλογες μελέτες και δοκίμια που δημοσίευσε από το 1982 μέχρι σήμερα, όπως ‘Φως εξ Ανατολής’, ‘Ιησούς ο ποιητής των ποιητών’, ‘Βίβλος, ένα βιβλίο επαναστατικό’, όπου ασχολείται με θεολογικά, μεταφυσικά και φιλοσοφικά θέματα με μεγάλη επιτυχία. Όπως αναφέρει στην εισαγωγή του νέου βιβλίου του «ΤΟ ΣΤΟΙΧΗΜΑ ΤΟΥ ΠΑΣΚΑΛ», ένα βιβλίο 400 περίπου σελίδων, συστεγάζονται 36 δοκίμιά του διαρθρωμένα σε 5 ενότητες, με ένα κοινό άξονα και ένα κοινό παρανομαστή: τον προβληματισμό γύρω από το ζήτημα της ύπαρξης του Θεού, της δημιουργίας του σύμπαντος, τις ενστάσεις και αντιρρήσεις του Κινήματος του Νεοαθεϊσμού με επικεφαλής τον Άγγλο βιολόγο Ρίτσαρντ Ντόκινς, και τον ρόλο γενικά της θρησκείας. Υπάρχουν επίσης δοκίμια και για μερικά επίμαχα ζητήματα γύρω από το πρόσωπο του Ιησού Χριστού και Αποστόλου Παύλου, π.χ. αν και κατά πόσο ο Απ. Παύλος ήταν ο ιδρυτής του Χριστιανισμού, ή αντιφεμινιστής και μισογύνης όπως συχνά κατηγορείται, δοκίμια για τον ρόλο της Βίβλου και του Χριστιανισμού στην διάδοση του πολιτισμού, και δοκίμια για τις αντιρρήσεις που προβάλλονται από ορισμένους διανοητές για τον Μονοθεϊσμό και κατά πόσο αυτός είναι υπεύθυνος για την αυξανόμενη σε Ανατολή και Δύση Τρομοκρατία.

Όπως αναφέρει ο συγγραφέας στην εισαγωγή του, κανένας σκεπτόμενος άνθρωπος δεν μπορεί να είναι ή να παραμένει αδιάφορος πάνω στα διαιώνια ερωτήματα, στα μεγάλα υπαρξιακά και μεταφυσικά προβλήματα, που, όσο αφηρημένα, αόριστα ή ασύλληπτα και να φαίνονται, μερικές φορές έχουν πρακτικές επιπτώσεις στη ζωή μας, ακόμη και στην καθημερινότητα μας.

Ο Δ.Τ. αναφέρει ότι σκέφτηκε βαθιά, αυτό που είπε ο διάσημος φιλόσοφος και μαθηματικός Blaise Pascal (1623-1662), για την ύπαρξη του θεού, στο περίφημο στοίχημα του: «Ο Θεός υπάρχει ή δεν υπάρχει; Υποθέστε, λέει, ότι δεν ξέρουμε, δεν μπορούμε ν’ απαντήσουμε. Ίσως να μη θέλουμε κιόλας. Ναι, λέει ο Πασκάλ, αλλά σε κάποια στιγμή της ζωής σας θ’ αναρωτηθείτε: Δεν θα μπορέσετε να το αποφύγετε. Σ’ αυτή την περίπτωση, κάντε κάτι άλλο, ίσως πιο απλό. Στοιχηματίστε! Στοιχηματίστε ότι υπάρχει Θεός! Αν υπάρχει και κερδίσετε, τα κερδίζετε όλα. Αν χάσετε, δεν χάνετε τίποτα. Αφού έτσι κι αλλιώς θα ζήσετε καμιά 80αριά χρόνια καλά ή κακά ή συνήθως και τα δυο μαζί, και μετά θα πεθάνετε...». Η σκέψη αυτή του Πασκάλ αποτελεί κατά τον συγγραφέα μια πρόκληση και μια πρόσκληση ταυτόχρονα για μια παραπέρα αναζήτηση των μεταφυσικών θεμάτων όπως το κάνει ο ίδιος ο Πασκάλ στις περίφημες Σκέψεις του, ένα βιβλίο που εξακολουθεί να διαβάζεται και να προβληματίζει. Ο συγγραφέας εξομολογείται στον πρόλογο του βιβλίου του ότι γράφοντας κυρίως για τον εαυτό του και για τους γύρω από τον εαυτό του γνωστούς και φίλους, κατέγραψε τις σκέψεις και τα επιχειρήματα πάνω στα πυρίκαυστα αυτά θέματα για τα οποία δυστυχώς, υπάρχει μεγάλη σύγχυση και εν πολλοίς άγνοια -, προς όφελος ίσως και άλλων, που τυγχάνει να έχουν παρόμοιους προβληματισμούς.

Ο Δ.Τ. με το βιβλίο του αυτό εμφανίζεται καλός γνώστης των σύγχρονων επιστημονικών δεδομένων. Μας παρουσιάζει με σαφήνεια το δυναμικό επιστημονικό κοσμοείδωλο και στηρίζεται κυρίως στα ενδιαφέροντα πορίσματα της σύγχρονης βιβλικής έρευνας, αλλά αρκετά ικανοποιητικά συνδυάζοντας τα δεδομένα αυτά, με την Ορθόδοξη Πατερική Παράδοση. Ανασκευάζει με επιτυχία κρίσεις και απόψεις κυρίως όσων, προωθώντας μια αθεϊστική θεώρηση της ζωής και του κόσμου, διαγράφουν την Χριστιανική παράδοση, ερμηνεύοντας εντελώς λανθασμένα τις σημασίες και τα νοήματά της.

Το ανά χείρας βιβλίο δεν το διάβασα απλώς, το μελέτησα ενδελεχώς, διότι τα υπαρξιακά θέματα με τα οποία ασχολήθηκε και επεξεργάσθηκε με μεγάλη επιτυχία ο συγγραφέας, με απασχολούν και εμένα, που αυτόν τον καιρό συγγράφω παρόμοια εργασία.

Ας μου επιτραπεί να σημειώσω μερικές σκέψεις-κρίσεις και μερικούς προβληματισμούς μου πάνω στα θέματα που ασχολείται ο Δ. Τσινικόπουλος.

Ο συγγραφέας στην πρώτη, την πιο πυκνή κι ενδιαφέρουσα ίσως ενότητα του βιβλίου του, θέτει ενδιαφέροντα ερωτήματα και προβληματισμούς, όπως: ‘Ποιος σχεδίασε τον σχεδιαστή’, ‘Θεός και νευροθεολογία’, ‘Θεϊκή αναλογία και ακολουθία Φιμπονάτσι’ κ.ά.

Το σύμπαν είναι απίθανο να δημιουργήθηκε από το τίποτα, από καθαρή τύχη και μόνο. Και αν αυτό ήταν «πληροφοριακά διαμορφωμένο», ήταν κατά κάποιο τρόπο «σχεδιασμένο» έτσι ώστε να παράγει μια σειρά από διαδοχικά εξελισσόμενα γεγονότα. Έτσι το ερώτημα «σχεδιασμός ή εξέλιξη» έχει την απάντηση «σχεδιασμός για εξέλιξη».

Με τα νέα δεδομένα της επιστήμης οι φυσικοί νόμοι δεν αντιπροσωπεύουν πλέον βεβαιότητες άλλα δυνατότητες. Τον κόσμο δεν τον κυβερνούν μόνο οι νόμοι άλλα και η τύχη. Τα ίδια αίτια δεν καταλήγουν πάντα στα ίδια αποτελέσματα. Συνήθως μια ομαλή εξελικτική πορεία των φυσικών φαινομένων, σύμφωνα με την θεωρία του χάους εισέρχεται σε μία περιοχή «τυχαίας και απρόβλεπτης συμπεριφοράς» στην οποία συνυπάρχει η τάξη και η αταξία, η ομαλότητα και η ανωμαλία με γρήγορες εναλλαγές, από τις οποίες προκύπτουν νέοι δεδομένα, τα οποία φέρνουν την αλλαγή και την πρόοδο.

Σύμφωνα με τις δύο διαφορετικές απόψεις που επικρατούν μεταξύ Υλιστών και Ιδεαλιστών, όλα αυτά μπορεί να είναι αποτέλεσμα ή «φυσικής εξέλιξης», ή «ευφυούς σχεδιασμού». Συνεπώς, το ερώτημα «σχεδιασμός» ή «εξέλιξη», ερώτημα που αντιμετωπίζει και ο συγγραφέας στα κεφάλαια 6 και 8 του βιβλίου του, είναι μάλλον ψευτοδίλημμα. Ο σχεδιασμός και η εξέλιξη είναι δύο εξηγήσεις που δεν αποκλείουν ή μία την άλλη. Αντίθετα, χρειάζεται η μία την άλλη.

Θα μπορούσα να γράψω πολλά για το ενδιαφέρον αυτό βιβλίο του Δ.Τ. που θίγει όπως είπα πάρα πολλά θέματα, αλλά ο χώρος δεν το επιτρέπει. Τελειώνοντας, εν κατακλείδι, θεωρώ κατάλληλο να παραθέσω τα λόγια του Άλμπερτ Αϊνστάιν για τις σχέσεις επιστήμης και θρησκείας που είναι και ο κεντρικός άξονας θεματικής του βιβλίου: «Επιστήμη χωρίς θρησκεία είναι χωλή. Θρησκεία χωρίς επιστήμη είναι τυφλή». Ή, για να θέσουμε την όλη προβληματική γύρω από το θέμα με τα λόγια του έξοχου διανοητή Πασκάλ: «Αν δεν έχετε διόλου την έγνοια να μάθετε την αλήθεια, καλύτερα να καθίσετε στην ησυχία σας και να έχετε την ανάπαυσή σας».

Αλλά, το βιβλίο του Δ.Τ., είναι, όπως ήδη προανέφερα, ένα βιβλίο για υποψιασμένους και ανήσυχους αναγνώστες.

Ανδρέας Λιώνης
Δικηγόρος Θεολογο-επιστημονικός ερευνητής
του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών

Το στοίχημα του Πασκάλ, όπως αδρά το διατυπώνει στις «σκέψεις» του, μπορεί να δημιουργήσει και δημιούργησε παρεξηγήσεις. Για ποιον Θεό να στοιχηματίσουμε; Όμως από το σύνολο των σκέψεων του δεν μένει αμφιβολία ότι εννοεί την Τριαδική Θεότητα. Πράγματι, για ένα πραγματικά ευσυνείδητο χριστιανό, το εδάφιο Α 12 του κατά Ιωάννην δεν αφήνει κενά ή αμφιβολίες. Μόνον όσοι «δέχονται» τον Χριστό με ότι αυτό συνεπάγεται, αποκτούν το δικαίωμα να ονομάζονται υιοί (και θυγατέρες) του Θεού. Αν στη σημερινή Δύση, μοιράζονται οι άνθρωποι, σε πιστεύοντες στην ύπαρξη του Θεού και σε άθεους, μειοψηφία ανάμεσα στους πρώτους πιστεύει πραγματικά στον Χριστό. Στην πραγματικότητα είναι απλώς θεϊστές με απροσδιόριστο «πιστεύω» ως προς τη Θεότητα. Το μεγάλο «πρόβλημα» είναι ο Χριστός και το «στοίχημα» βέβαια, για να είναι αποτελεσματικό, πρέπει να περιλαμβάνει και Αυτόν. Ο Δημήτρης Τσινικόπουλος δεν είναι επιστήμων θεολόγος και αυτός ακριβώς είναι ο λόγος που για εμένα τουλάχιστον οι σκέψεις του έχουν μεγάλη αξία. Δικαιούται, και αυτός, όλοι δικαιούμαστε, να σκεπτόμαστε επί του μείζονος (υπερτάτου) αυτού θέματος. Ο Πασκάλ και άλλοι, έδειξαν το δρόμο. Χωρίς να αποκλείεται και σε επιστήμονες θεολόγους, στον συγγραφέα, και τους ομοίους του, μη θεολόγους, η συναισθηματική νοημοσύνη, δηλ. η καρδιά, μιλά ισότιμα με την ανθρώπινη λογική και της δίνει δύναμη, άνωθεν προερχομένη.

Το «Στοίχημα» τοποθετεί προς το τέλος του μία φράση του, ως αξίωμα «…δεν χάνετε τίποτα». Αυτό όμως δεν ισχύει γι’ αυτούς που έχουν διαφορετική ιεράρχηση αξιών από αυτήν του Χριστού και είναι παντελώς απρόθυμοι να την αναπροσδιορίσουν διότι είναι (θέλουν να είναι) βέβαιοι. Αυτοί χάνουν. Ο λόγος του Χριστού δεν μπορεί να εισχωρήσει σε «βέβαιους». Έχουν αυτιά και δεν ακούν. Το στοίχημα απευθύνεται στους άλλους, σε εκείνους που δέχονται ρωγμή στο οικοδόμημα των πεποιθήσεών τους. Αυτήν θα διευρύνει και θα «εισβάλει» ο Χριστός. Απευθύνεται ουσιαστικά σ’ αυτούς που είναι ήδη «προγνωρισμένοι» (όχι προκαθορισμένοι - Ρωμ. 8:29) και δεν το γνωρίζουν βέβαια. Αυτούς βοηθά, σ’ αυτούς είναι χρήσιμο. Για τον συγγραφέα έγινε εκ πίστεως «στοίχημα» βέβαιης εκβάσεως και είναι ο λόγος που του προκάλεσε και εύχομαι να του προκαλέσει τόσο γόνιμες σκέψεις.

Παντελής Χ. Τάντσης
Δικηγόρος

Τελικά υπάρχει Θεός ή δεν υπάρχει;

Η μελέτη του Δημήτρη Τσινικόπουλου «Το στοίχημα του Πασκάλ» προωθεί τη συζήτηση που κρατά εδώ και δεκαετίες περί της διδασκαλίας των Νεωτερικών σχετικά με τον Θεό και την αθεΐα, και μάλιστα τις θεωρίες περί Θεού και περί πίστεως. Έχει προηγηθεί «Το μυστήριο του κακού» (Εκδόσεις Νησίδες, 2014, σελ. 129), όπου τον συγγραφέα απασχόλησαν η φύση και η προέλευση του «κακού» και η εξάρτησή του από το πρόβλημα της ύπαρξης του Θεού.

Πηγή της μελέτης αποτελούν οι «Σκέψεις» του Πασκάλ, γραμμένες στο παλιό μοναστήρι του Port-Royal, όπου αποτραβήχτηκε για να μελετήσει τον άνθρωπο, όντας ήδη διάσημος για τη φυσικομαθηματική του διάνοια και έχοντας κάνει τη διάκριση ανάμεσα στον Θεό του Αβραάμ και του Ισαάκ και στον Θεό της φιλοσοφίας. Ο Πασκάλ, δύσπιστος μπροστά στον θρίαμβο της επιστήμης και στην παντοδυναμία της λογικής, διαπιστώνει πως άλλο επιστημονική βεβαιότητα και άλλο πραγματικότητα. Αποφασισμένος να μην ξεμακρύνει από την κατάσταση του ανθρώπου σπουδάζοντας φυσικομαθηματικά, διατυπώνει το «στοίχημά» του:

«Θεός υπάρχει ή δεν υπάρχει; Ίσως πείτε δεν ξέρω, δεν μ’ ενδιαφέρει… Δεν μπορείτε όμως να ξεφύγετε τόσο απλά… Και μόνο που το σκέφτεστε, μπλέξατε! Λοιπόν, βάλτε στοίχημα ότι Θεός υπάρχει! Αν δεν υπάρχει και χάσετε, τελικά δεν χάνετε τίποτε. Έτσι κι αλλιώς καμιά ογδονταριά χρόνια θα ζήσετε στον αγώνα για το ανέφικτο και θα πεθάνετε. Αν όμως υπάρχει Θεός και κερδίσετε το στοίχημα, κερδίζετε τα πάντα! Πνευματική σχέση με το υπέρτατο ον, νόημα στη ζωή, αιώνια ζωή! Στοιχηματίστε λοιπόν ότι υπάρχει!».

Είναι προφανές ότι βρισκόμαστε μπροστά σε ένα καθαρά θεολογικό θέμα. Ο Τσινικόπουλος ωστόσο, νομικός ο ίδιος από τη Θεσσαλονίκη, δεν μιλά ως θεολόγος, ούτε υπερασπίζεται τον Χριστιανισμό με τρόπο δογματικό. Κι αυτό επειδή ακολούθησε τον δυσπρόσιτο μοναχικό δρόμο του ερευνητή που πιστεύει ακράδαντα στον φωτισμό του ανθρώπου. «Κι όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά», γράφει. «Δεν ξυπνάς ένα πρωί με την απόφαση να πιστέψεις στον Θεό!». Αφήνει λοιπόν τον Πασκάλ να απαντά «καθ’ υποφοράν», σαν να γνώριζε τους ισχυρισμούς των σκεπτικιστών και των νεοαθεϊστών των ημερών μας.

Στις τριάντα έξι ενότητες της μελέτης θίγονται θέματα όπως η πίστη ως βεβαιότητα και το κατά πόσον είναι συμβατή με τη λογική, με δεδομένο όμως το γεγονός ότι η καρδιά έχει τη δική της λογική που αγνοεί και αψηφά τους νόμους της λογικής. Η πίστη ούτε παράλογη είναι ούτε ανέφικτη. Είναι έλλογη και υπέρλογη. Αλλο όμως είναι το υπέρλογο που μας ξεπερνάει και άλλο το παράλογο. Στη μελέτη «ανασκευάζονται κρίσεις και απόψεις όσων προωθώντας μια αθεϊστική θεώρηση της ζωής διαγράφουν τη χριστιανική παράδοση», τονίζεται στον πρόλογο του έργου, που υπογράφει ο συγγραφέας Σωτήρης Γουνελάς.

Η επιλογή των ενοτήτων υπηρετεί αποτελεσματικά τον σκοπό του συγγραφέα, που επιχειρεί να απαντήσει σε θέματα θρησκείας, πίστης, ακόμα και αξιοπιστίας των θαυμάτων και της αυθεντικότητας της Βίβλου. Ήταν πράγματι ο Χριστός κοινωνικός επαναστάτης; Μήπως ο Απόστολος Παύλος υπήρξε όντως συνήγορος της δουλείας, αντιφεμινιστής ή μισογύνης; Κατά πόσον ευθύνεται ο «αποχριστιανισμός» της Δύσης για το άνοιγμα των θυρών στα δόγματα της απολυτότητας των ισλαμιστών και των άλλων θρησκειών, με αποτέλεσμα τις γνωστές συνέπειες; («Μονοθεϊσμός, ελευθερία και τρομοκρατία»)

Για την έξαρση της θρησκευτικής βίας στην εποχή μας κατηγορούνται κυρίως οι μονοθεϊστικές θρησκείες, ενώ οι πολυθεϊστικές (Ινδουισμός κ.λπ.) θεωρούνται ανεκτικότερες. Ο πρώην άθεος φιλόσοφος Α. Φλιου έρχεται να δώσει την απάντηση: «Το να κατηγορεί κανείς τον Χριστιανισμό για τη βία των κακών εκπροσώπων του είναι σαν να κατηγορεί τον Αϊνστάιν που ανακάλυψε τη θεωρία της σχετικότητας, επειδή με βάση αυτήν κατασκευάστηκε η ατομική βόμβα!».

Όταν η ειρήνη, η ανεξαρτησία, τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου, οι αξίες της ζωής που δίνουν νόημα στην ύπαρξή του πέφτουν θύματα της γενικευμένης έξαρσης του φανατισμού, το πρόβλημα για τον άνθρωπο συνίσταται στη διαφύλαξη της ανθρωπιάς του. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, αυτό συμβαίνει όταν η πολιτική εμπλέκεται στη θρησκεία και η θρησκεία εναγκαλίζεται την πολιτική.

Στα μεγάλα αυτά προβλήματα και ερωτήματα μαζί αφιερώνονται τα δοκίμια του Δημήτρη Τσινικόπουλου, ο οποίος ανήκει στη γενιά που μεγάλωσε μέσα στην αισιόδοξη υπόσχεση του διαρκώς αυξανόμενου πλούτου και των προοπτικών της παγκοσμιοποίησης, και χειραφετήθηκε απότομα μέσα από μια κρίση, όχι αποκλειστικά οικονομική, αλλά κυρίως πολιτισμική με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Και όπως όλοι εμείς που ονειρευτήκαμε έναν καινούργιο και πιο σωστά οργανωμένο κόσμο, διαπιστώνει πως το παιχνίδι στο οποίο είχε επενδύσει τη ζωή και την ευτυχία του είναι σχεδόν χαμένο. Αναρωτιόμαστε, λοιπόν, μήπως έφτασε η στιγμή για τη νέα γενιά. Τη γενιά που θα πάρει τη μοίρα της στα χέρια της και θα ριχτεί με ορμή στο μέλλον, αναζητώντας τον «χαμένο χρόνο» που οι πατέρες της δεν κατάφεραν να κερδίσουν.

Νένα Κοκκινάκη, Καθημερινή, 3/7/2016

Πριν αγοράσω το βιβλίο, διάβασα μία αρνητική κριτική στην σελίδα που θα έκανα την αγορά η οποία έγραφε ότι ο συγγραφέας με απλή επαγωγική και χρησιμοποιώντας αβάσιμες εικασίες προσπαθεί να στηλιτεύσει την επιστήμη και ότι σε πολλά σημεία αυτό αναιρείται χρησιμοποιώντας επιστημονικά δεδομένα για να στηρίξει τα "πιστεύω" του.

Αμέσως και χωρίς να έχω αγοράσει ακόμα το βιβλίο κατάλαβα πόσο άκυρη ήταν η κριτική αυτή, αφού αυτό αναιρείται από την ίδια του την κριτική καθώς πως γίνεται να στηλιτεύει κάποιος την επιστήμη όταν κάνει χρήση αυτής;

Μετά την αγορά και ανάγνωση του εξαιρετικού βιβλίου "το στοίχημα του Πασκάλ" του κ. Τσινικόπουλου διαπίστωσα ότι κάνει χρήση πολύ μεγάλων ονομάτων του επιστημονικού χώρου όπου κάποιοι εξ' αυτών υπήρξαν και νομπελίστες, ασκώντας κριτική με ένα αρκετά νηφάλιο πνεύμα (χωρίς να κάνει πολεμική) σε καθαρά ι δ ε ο λ ο γ ι κ έ ς θεωρίες (π.χ. θεωρία της εξέλιξης των ειδών) που βαπτίζονται ως επιστημονικές θεωρίες (ως γνωστόν πρώτα ξεκίνησε στην φαντασία του Δαρβίνου η θεωρία της εξέλιξης των ειδών χωρίς επιστημονικά δεδομένα και μετά "διαβάζονταν" τα όποια δεδομένα επηρεασμένα με βάση αυτής της φαντασίας). Ο ευρυμαθής συγγραφέας, προσπαθεί με την κοινή λογική και τον υγιή επιστημονικό λόγο να στηλιτεύσει αβάσιμες εικασίες που προσπαθούν άλλοι με βάση αυτές να στηρίξουν τα δικά τους "πιστεύω" και να τα παρουσιάσουν δήθεν ως επιστημονικές θεωρίες.

Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε πέντε μέρη και αποτελείται από 36 δοκίμια συνολικά, όπου πραγματεύεται ποικιλία θεμάτων που μας απασχολούν όλους κατά καιρούς, αφού η αρνητική κριτική προερχόμενη από τον χώρο του υλισμού και της αθεΐας ξεπροβάλλει συχνά πυκνά στρεφόμενη κατά του Θεού και πιο συγκεκριμένα κατά της Χριστιανικής πίστης.

Τρία δοκίμια που ξεχώρισα ιδιαίτερα ήταν η απάντηση που δίνει ο συγγραφέας σχετικά με τις φυσικές καταστροφές και κατά πόσο ευθύνεται ο Θεός για τα αθώα θύματα αυτών των καταστροφών, καθώς και οι απαντήσεις που δίνει στις αρνητικές κριτικές εναντίον του προσώπου του Αποστόλου Παύλου ότι δήθεν ήταν αντιφεμινιστής και μισογύνης και υπέρμαχος της δουλείας.

Κάτι άλλο που μου άρεσε πολύ στο βιβλίο είναι η χρήση αρκετών αποφθεγμάτων σπουδαίων επιστημόνων, φιλοσόφων, ιστορικών κ.λπ. που σχετίζονται με το εκάστοτε θέμα που πραγματεύεται ο συγγραφέας.

Το μόνο αρνητικό που βρήκα στο βιβλίο είναι ότι ο συγγραφέας διαχωρίζει τον "Βιβλικό Χριστιανισμό" από τον "Ιστορικό Χριστιανισμό", όπου ο τελευταίος είναι αυτός που μας παρέδωσε την Βίβλο όπως έχει σήμερα. Αλλά αυτό, νομίζω, είναι ένα θέμα οπτικής με βάση των ιστορικών δεδομένων και της ερμηνείας τους.

Δαμαλάς Χαράλαμπος